Депутаттар кинодағы боқауыз бен зорлықты тыймақшы: бұл халық мәдениетін көтере ме?

Мәжіліс депутаттары отандық фильмдер мен телесериалдарда бейпіл сөздерге (боқауыз, балағат) және экрандағы тұрпайы зорлық-зомбылық көріністеріне шектеу қоюды ұсынды. Бұл бастаманы көтерген депутат Құдайберген Бексұлтановтың пайымдауынша, бүгінгі күні қоғамда боқтық сөздер өте көбейіп кетті – көше де, қоғамдық орын да, тіпті мемлекеттік мекемелерде де адамдар арасындағы сөйлесу мәдениеті төмендеп барады. Ол мұны кино мен медиадағы жаман үлгілердің әсері деп санайды. «Президент қоғамымыздың моральдық ахуалына алаңдайды. Бәрі сөзден басталады. Біз өзіміз фильмдер арқылы тұрпайылық пен харакетсіздікті насихаттап отырсақ, ертеңгі күніміз не болмақ? Бүгінде тіпті бесіктегі бала боқтап сөйлейді. Не істемек керек?!» – деп күйінеді депутат Қ.Бексұлтанов. Оның ойынша, экраннан боқтықты түбегейлі алып тастап, зорлық көріністерін шектеу арқылы жалпы халықтың мәдени деңгейін көтеруге болады. Қ.Бексұлтанов бұл проблеманы тек мәдениет министрлігі не телерадиокомитеттің еншісінде қалдырмай, құқық қорғау органдарының бақылауына алуды ұсынады: заңмен тыйым салып, жауапкершілік енгізу керек деп отыр.

Депутат көтерген бұл бастама алғашқы талқылауда-ақ қарама-қайшы пікірлер туғызды. Кейбір әріптестері оны қолдағанымен, қарсы шыққандар да баршылық. Мәдениет және ақпарат министрлігі өкілдері «қажетті заң өзгерістері дайындалып жатқанын» айтып, бұл мәселеде жұмыстанатынын жеткізді. Алайда, Конституция бойынша Қазақстанда цензураға тыйым салынатынын еске салғандар да болды. Расында, Ата заңның 20-бабында цензураға жол берілмейтіні жазылған, сондықтан заң жобасы әзірленсе де, оның негізгі заңға қайшы келмеуі басты талап. Осы себепті ұсынылған тыйымды қоғамда көптеген сарапшылар «кинода цензура орнату» ретінде қабылдап, дабыл қағуда.

Кинодағы боқауыз бен қатігез көріністерге шектеу қоюды қолдайтындардың негізгі уәжін моральдық-этикалық тұрғыдағы алаңдаушылық құрайды. Қ.Бексұлтанов мырзаның өзі атап өткендей, қазір балағат сөздердің күнделікті өмірде кең тарауы – тәрбиенің төмендеуінің белгісі. Оның пікірінше, экраннан түсетін ақпарат – ең ықпалды тәрбие құралының бірі, әсіресе жас ұрпақ үшін. Егер фильмдер мен сериалдарда кейіпкерлер боқтап сөйлеп, заңсыз әрекеттерді ашық көрсетсе, оны көрген жасөспірімдер үшін бұл қалыпты құбылысқа айналуы мүмкін. Демек, қоғам мәдениетін жақсарту үшін алдымен экранды тазарту қажет деп санайды олар. Мәселен, депутаттар ұлттық телеарнадан көрсетілген бір фильмде «қыз алып қашу» дәстүрі дәріптелді деп сынға алды. Олардың айтуынша, мұндай көріністерді көрсеткен соң жастар оны дұрыс екен деп қабылдап, ескі көзқарастарды жалғастыруы ықтимал. Сол сияқты боқауыз сөздерді комедия, сериалдарда есту – көрерменді тұрпайылыққа үйретеді дейді бастамашылар.

Бұл ұстанымды қолдаған тарап «балаларды қорғау» аргументін алға тартады. Шынында да, бала тәрбиесінде жағымсыз ақпараттан сақтау маңызды. Парламенттегі талқылауда Ішкі істер министрі Ержан Саденов та мұндай заң нормаларын енгізуді жалпы қолдайтынын, бірақ бұл тек полициямен шешілмейтін, бүкіл қоғам бірге тәрбиелік жұмыс жүргізетін мәселе екенін айтты. Дегенмен, заң арқылы белгілі бір тыйымдардың болуы қажет деп есептейтіндер ересектердің өзі экраннан ненің жақсы, ненің жаман екенін ажыратуы қиын боп барады деген уәж айтуда. «Халық қалаулылары» ретінде олар көрерменге не көруге болады, не болмайды – соны көрсетіп бермекші.

Алайда, ұсынылып отырған заңнамалық шектеуге қарсы шыққан өнер өкілдері мен қоғам белсенділері бұған түбегейлі қарсы. Мәжіліс мінберінде-ақ депутат Ринат Зайытов әріптесінің пікірін бөліспейтінін ашық айтты. Ол «көркем фильмдер – бұл өнер, өмірдің айнасы, оны жөнсіз шектеу режиссерлерді қудалауға алып келмей ме?» деп сауал тастады. Зайытовтың айтуынша, егер заң қабылданып, кино мен сериал сюжетін мемлекет реттейтін болса, бүгін салт-дәстүрді көрсеткен туындыларды да жабуға тура келеді. Мысалы, қазақтың бұрынғы «қыз алып қашу» дәстүрі бейнеленген картиналарды насихат дейді деп жаба салу оңай болмақ. «Ертең осы талапты орындаймыз деп жүріп, фольклорымыздан айырылып қалмаймыз ба? Бұрынғы дәстүрлерімізді көрсететін шығармаларды, сол туралы әндерімізді де тыйып тастамақпыз ба?» – деп қарсылық білдірді ол. Зайытов әрі қарай Конституцияның цензураға тыйым салатынын еске салып, шығармашылыққа қол сұғу дұрыс еместігін айтты. Мәдениет вице-министрі Қанат Искаков оған жауап ретінде мемлекеттік цензура болмайтынын, бұл тек ұлттық идеологияны қолдау ниеті екенін жеткізуге тырысты. Дегенмен, «идеологияны қолдау» мен цензураның аражігін ажырату өте қиын екені анық.

Киногерлер қауымы да депутаттар бастамасына алаңдаушылық білдірді. Талқылаудан кейін көп ұзамай-ақ Salem әлеуметтік платформасында көрсетіліп жүрген «Offside» атты отандық веб-сериал YouTube-та бұғатталды. Көпшілік мұны Парламенттегі сөздермен байланыстырды. Сериалдың продюсері Рүстем Омаров бұл оқиғаға таңданысын білдіріп, депутаттарға «комедия көрмесеңіздер, басқа сериалдарды қарап көріңіздер» деп әзіл-шыны аралас үндеу тастады. Яғни өнер адамдарында билік тарапынан цензуралық қысым күшейе ме деген үрей бары байқалады. Orda.kz порталына пікір білдірген режиссер Бейбіт Өнер ұсынылған заңның тұжырымы өте күмәнді екенін айтады. Заң жобасында айтылған «қорлайтын контентті, оның ішінде боқауызды тарату мен насихаттауға тыйым салу» деген ұғым өте түсініксіз. «Экранда кейіпкердің боқтап сөйлегені – ол автоматты түрде қорлайтын контент болып санала ма? Егер солай саналса, бұл Конституцияның 20-бабын бұзу емес пе? Бізде цензураға тыйым салынған, ал мынау – цензура», – дейді режиссер Өнер. Шығармашылық қауым өкілдері киноөнерде боқауыз сөзді де, қатыгездік көріністерін де көрсетуге немесе көрсетпеуге болатындығын, ол режиссердің художестволық ойына байланысты еркіндік екенін алға тартады. Бірақ егер заңмен тыйып тастаса, кинода өмірді шынайы бейнелеу мүмкін болмай қалады деп алаңдайды.

Белгілі актер Санжар Мәдидің пікірінше, кино мен сериал – шын өмірдің көркем көрінісі ғана, оларда көтерілген мәселені жасырып қою арқылы қоғамның өз проблемасын шеше алмаймыз. «Экранда зорлық-зомбылық, боқауыз, жемқорлық көрсетсек, демек ондай құбылыстар өмірде бар, оны жоқ дей алмаймыз. Егер бәрін тыйып, көрсетпей қоятын болсақ, киноларымыз тек насихат құралына айналады. …Депутаттар тағы да кино мен сериалдардың жанына араласуға тырысуда», – дейді ол. Шынында, соғыс туралы киноны қантөгіс көріністерінсіз түсіру, қылмыс драмасын боқтық диалогсыз беру – өмірді сап-сары, боямасыз суреттейтін өнер табиғатына жат нәрсе. Керісінше, «дүрілдеп тұрған проблеманы көрсетпеу – сол мәселені жоққа шығарып, жасырын насихат жасау» екенін өнер иелері ескертеді. Сонымен бірге, кино индустриясының өкілдері балаларды зиянды контенттен сақтау үшін тікелей тыйым салудан гөрі балама әдістер ұсынуда. Мысалы, отандық Unico Play онлайн-кинотеатрының өкілі «барлығын бірден тыйғаннан гөрі, медиасауаттылықты арттырып, қазақстандық сапалы контентті көбейту тиімдірек» дейді. Бұл платформа 18+ жастық рейтингі мен ата-ана бақылауы функцияларын енгізіп, балаларға қауіпсіз орта жасауға тырысатынын атап өткен. Шетелдік Netflix сервисіндегі секілді әр фильм-сериалда мазмұнына қарай жас шектеуі мен ескерту белгілерін қою – контентті толық жаппай-ақ, қажет аудиториясына сүзгіден өткізіп ұсынудың жолы. Сарапшылар да балаларды зиянды ақпараттан қорғау ісінде осындай балансты тәсілдер орынды екенін айтады.

Заң шығарушылар бастамасының түпкі ниеті халықтың мәдени деңгейін көтеру екені түсінікті. Балалар мен жастарды жағымсыз ақпараттан қорғап, қоғамда ізгі құндылықтарды насихаттау мақсаты құптарлық. Алайда «осы заң қабылданса, мәдениетіміз бірден жақсарып сала бере ме?» деген сұрақ туындайды. Көптеген мамандардың жауабы – күмәнді. Өйткені мәдениет деңгейі тек тыйым салумен көтерілмейді. Керісінше, тәрбиені отбасы, мектептен бастап, жалпы сауатты ақпараттық саясат арқылы қалыптастырған дұрыс. Фильм мен кітаптағы боқтық сөздерге шектеу қою арқылы адамдардың сөйлеуі бірден түзеліп кетпейді. Оның үстіне өмірдегі жағымсыз құбылыстар (зорлық, былапат сөз) өнерде көрініс таппаса, ол проблемалар жоқ болып кетпейді – олар жабық күйінде қалып, қоғам олармен ашық күресе алмай қалуы мүмкін.

Мұндай шараның екі ұшы бар екенін басқа елдердің тәжірибесінен де көруге болады. Мысалы, 2014 жылы Ресей билігі мәдениет саласында бейпіл сөйлеуге толық тыйым салатын заң қабылдап, кино, музыка, театр қойылымдарында «боқауыз сөз»  айтуды заңмен шектеді. Жаңадан шыққан заң бойынша әлгіндей талаптарды бұзғандарға 70 доллардан 1400 долларға дейін айыппұл салынатыны бекітілді. Бұл қадам Кремль идеологтары тарапынан «ұлт мәдениетін тағылықтан арылтып, Батыстың азғындық ықпалына қарсы шара» деп түсіндірілді. Алайда аталған заң сол кездің өзінде Ресей қоғамында үлкен пікірталас тудырып, оны цензураның күшеюі деп сынағандар көп болды. Шетелдік бақылаушылар бұл шешімді сөз бостандығын шектеудің бір көрінісі деп бағалады. Расында да, ресейлік киноөндірісте аталмыш тыйым енгізілгеннен бері біраз режиссерлер диалогтарын өзгертуге мәжбүр болып, көркем туындылардың шынайылығы ақсап қалғанын айтқан еді. Яғни мұндай радикал әдістің мәдениетті «көтермек» түгілі, шығармашыл ортаға кері әсері болуы ықтимал.

Қазақстандық өнер қайраткерлері мен зиялы қауым өкілдері де депутаттардың ұсынысын жүзеге асырмас бұрын жан-жақты ойлануға шақырады. Егер мақсат шынымен халық мәдениетінің деңгейін өсіру болса, оны тыйым арқылы емес, тәрбие, білім және сапалы контент ұсыну арқылы іске асырған тиімдірек. Кино индустриясын қатаң шектеудің соңы шығармашылық тоқырауға әкелуі мүмкін – жас режиссерлер күрделі тақырыптарды айналып өтіп, көрермен талғамы төмен, жасанды шығармалар көбею қаупі бар. Мұндай жағдайда ұтылыс бүкіл қоғамның еншісіне тиеді, өйткені мәдениет цензурамен емес, еркін ой мен талғамның дамуымен кемелденеді. Депутаттар ұсынып отырғандай шаралар халықтың моральдық қалпын бір сәтте өзгерте алмасы анық, бірақ оның орнына сөз бостандығын шектеу, өнерді саясат шеңгеліне алу сияқты теріс салдары болуы мүмкін.

Кино және жалпы мәдени өнімдердегі боқауыз бен зорлықты заңмен тыйып тастау халықтың мәдениет деңгейін автоматты түрде көтермейді. Әдептілік пен жоғары мәдениет – ұзақ мерзімді кешенді тәрбиенің нәтижесі. Балаларды жағымсыз ақпараттан қорғау маңызды іс, бірақ оны цензура арқылы емес, медиа сауаттылықты арттыру, жастай дұрыс бағыт беру, сапалы отандық өнім шығару арқылы жүзеге асырған жөн. Ал экран өнеріне қажетті шектеулерді жас санатына қарай бөліп көрсету, ескерту белгілерін қою секілді әдістермен енгізсе болады. Сонда көрермен де таңдау құқығынан айырылмайды, әрі балалар да қорғалады. Өнердегі шектен тыс еркіндік пен жөнсіз тыйымның арасында нәзік тепе-теңдік бар – сол тепе-теңдікті сақтай білгенде ғана нағыз мәдениет қалыптасады. Ендеше, мәдениетке шын жанашыр боламыз десек, оны заңмен қорқытып емес, парасат пен білім арқылы көтерген абзал. Бұл – қоғам мәдениетінің шынайы өсу жолы болмақ.