Дональд Трамп Қазақстанға қандай мəселе бойынша келуі мүмкін?

АҚШ-тың президенті Дональд Трамп пен Қазақстан арасындағы қарым-қатынас тақырыбы қайта талқылануда. Жақында Трамп Ақ үйден шығып бара жатып, қазақстандық журналистің сұрағына жауап беріп, Қазақстанға сапарлауы «əбден мүмкін» екенін айтты. Ол Қасым-Жомарт Тоқаевпен əңгімесінің мазмұнды өткенін атап, «Президентіңіз өте жақсы адам, сəлем айтыңыз!» деп жылы лебіз білдірді. Бұл сөздер Қазақстан қоғамында үлкен қызығушылық туғызып, «Трамп нақты қандай мəселемен келуі мүмкін?» деген сауал тудырды. Бұл мақалада АҚШ-Қазақстан қатынастарының қазіргі жай-күйі, Трамптың сыртқы саяси бағыты жəне оның Қазақстанға қатысты ықтимал мүдделері талданады. Сауда-экономикалық байланыстар, энергетикалық ресурстар, қауіпсіздік жəне геосаяси тепе-теңдік тұрғысынан Трамп сапарының қандай мəні болуы мүмкін екеніне тоқталамыз.

АҚШ пен Қазақстан арасында соңғы жылдары «кеңейтілген стратегиялық серіктестік» орнағаны белгілі. 2018 жылы Ақорда мен Ақ үй арасында жоғары деңгейлі кездесу өтті: сол кездегі президент Нұрсұлтан Назарбаев Вашингтонға ресми сапар жасап, Трамппен бетпе-бет жүздесті. Бұл екі ел арасындағы ынтымақтастықтың жаңа кезеңін бастап, сауда, инвестиция, қауіпсіздік пен энергетика салаларын қамтитын бірқатар келісімдерге жол ашты. 2019 жылдан бері Қазақстан президенті болып сайланған Қ.Тоқаев та АҚШ-пен көпвекторлы байланыстарды жалғастыруда. 2020 жылы пандемияға қарамастан тараптар экономикалық диалогты онлайн режимде жалғастырды. Ал 2025 жылы Дональд Трамп Орталық Азияға назар аударып отыр. Оның «Америка бірінші» қағидатына негізделген сыртқы саяси ұстанымы одақтастарына талапшыл, келіссөздерде өте прагматикалық жан екені мəлім. Трамп дəстүрлі дипломатиядан гөрі нақты келісімдер мен «жеке мәміле» жасауға бейім саясаткер ретінде танылды. Демек, егер ол Қазақстанға сапарлайтын болса, бұл қадам өз елінің ұлттық мүддесіне сай нақты мəселелерді шешуге бағытталмақ.

Д.Трамп саяси ықпалын арттырса, Қазақстанмен сауда қатынастарына ерекше көңіл бөлуі мүмкін. Президенттігінің екінші мерзімінде ол өзге елдерге тарифтік талап қою арқылы сауда теңгерімін түзеуге тырысты. 2025 жылдың шілдесінде Трамп əкімшілігі Қазақстаннан келетін импортқа 25% қосымша тариф енгізетінін жариялады. Мұны естіген Астана алғашында таңғалыс білдіргенімен, кейін конструктивті диалогқа дайын екенін көрсетіп, АҚШ-пен өзара тиімді шешім табуға ұмтылатынын мәлімдеді. Тоқаевтың Дональд Трампқа жазған хатында екі ел арасындағы сауда мəселесін ақылға қонымды шешуге шақырғаны хабарланды. Қазақстан тарапы АҚШ-қа экспорттың басым бөлігі – мұнай, уран, бағалы металдар сияқты шикізаттар екенін, оларға тарифтің қолданылмайтынын алға тартты. Қазақстанның Сауда жəне интеграция министрлігі жаңа тарифтік шаралар жалпы АҚШ-қа экспортымыздың небары 4,8%-ына ғана әсер ететінін, қалған 95,2% жеткізілім бұрынғыдай шектеусіз жалғасатынын ресми мəлімдеді. Атап айтқанда, Қазақстан АҚШ-қа негізінен мұнай (жалпы экспорттың ~56%), уран (~16%), күміс (~12%), ферроқорытпа (~9,5%), тантал жəне титан сияқты өнімдер шығарады, бұлардың ешбіріне жаңа тариф салынған жоқ. Тариф тек фосфор, ферросилиций, линза, бидай клейковинасы, аммиак селитрасы секілді кейбір тауарларға қатысты енгізілді. Осы деректерден-ақ Қазақстанның АҚШ үшін маңыздысы энергия көздері мен стратегиялық шикізат екені көрінеді. 2024 жылғы өзара тауар айналымы $4,2 млрд құрап, 2023 жылмен салыстырғанда 4% өсім көрсетті. Бұл көлем əрине, АҚШ-Қытай немесе АҚШ–Еуропа саудасымен салыстырғанда мардымсыз, бірақ Орталық Азия өлшемімен ірі саналады. Трамп сауда балансын АҚШ пайдасына түзетуді көздесе де, екі ел арасындағы экономикалық байланыстарды мүлде үзуді қаламайды. Керісінше, ол тариф қысымын Қазақстанмен анағұрлым «əділ» сауда келісіміне келу үшін қолдануы ықтимал. Мысалы, америкалық компанияларға Қазақстан нарығында көбірек мүмкіндік ашу, не Қазақстанның америкалық өнімдерді (агроөнеркәсіп, техникалық жабдық, азаматтық авиация) көбірек сатып алуын талап етуі мүмкін. Сондықтан Дональд Трамп сапарының басты күн тәртібінің бірі сауда жəне инвестиция мəселелері болар еді. Ондай сапар барысында қос ел арасында жаңа сауда келісімі немесе инвестициялық жобалар жөнінде меморандумдарға қол қойылуы ғажап емес.

Қазақстан үшін АҚШ – мұнай-газ, тау-кен, қаржы салаларына ірі инвесторлардың бірі. Мысалы, Chevron жəне ExxonMobil секілді америкалық алып компаниялар Қазақстанның Теңіз, Қарашығанақ сияқты кен орындарына мол қаржы құйып, ондаған жылдардан бері табысты жұмыс істеп келеді. Ұлы держава ретінде АҚШ-тың капиталын тарту Қазақстан экономикасының өсімі мен технологиялық дамуына септігін тигізетіні сөзсіз. Демек, Д.Трамп сапары аясында энергетика министрлері мен ұлттық компаниялар деңгейінде жаңа инвестиция жобалары талқылануы əбден мүмкін. Трамп бизнесмен ретіндегі тəжірибесін ескере отырып, Қазақстанмен «Win-Win» негізінде ірі мәмілелер жасауға бейіл болады деп топшылауға болады. Мысалы, АҚШ компаниялары Қазақстанда мұнай-химия зауыттарын салуға немесе сирек металдарды өндіруде әріптестік орнатуға қызығушылық танытуы мүмкін. Сол арқылы Д.Трамп өз сайлаушыларына «шетелде жаңа жұмыс орындарын аштық, отандық бизнес үшін ірі келісім жасадық» деп ұпай жинауды көздер еді. Екінші жағынан, Қазақстан да бұл мүмкіндікті пайдаланып, АҚШ нарығына белгілі бір тауарларын (мәселен, мұнай өнімдері не уранның қосылған құнды өнімдері) экспорттауды көбейтуге немесе америкалық инвестиция есебінен инфрақұрылымын жаңартуға тырысары анық.

Қазақстан – табиғи ресурстарға бай мемлекет, ал АҚШ – ғаламат өнеркəсібі мен технологиясы бар қуатты экономика. Екі елдің мүдделері осы тұста тоғысады. Əсіресе энергетика саласы АҚШ–Қазақстан байланысының өзегі деуге болады. Қазақстан дүниежүзінде уран өндіруден бірінші орында, жыл сайын 20 мың тоннадан астам уран шығарады. АҚШ-тағы атом электр станциялары пайдаланатын уранның елеулі бөлігін Қазақстан қамтамасыз етіп отыр. Сонымен бірге Қазақстан мұнай қоры бойынша да әлемде алғашқы ондыққа кіреді жəне мұнай экспорттаушы мемлекет. Теңіз, Қашаған сияқты кеніштерде өндірілген қазақстандық мұнайдың бір бөлігі АҚШ-қа да жеткізіледі. Трамп әкімшілігі энергетикалық қауіпсіздікке, яғни импорттық ресурстарға тəуелділікті азайтуға көп көңіл бөлген еді. Оның билігі кезінде АҚШ-та сланц мұнай мен газ өндірісі артты, тіпті 2019 жылы АҚШ нетто-энергия экспорттаушысына айналды деген мəлімет бар. Дегенмен, уран сынды стратегиялық ресурс бойынша АҚШ əлі де сыртқа, соның ішінде Қазақстанға тəуелді. Сондықтан Трамп Қазақстанмен уран саласында ынтымақты күшейтуге мүдделі болуы мүмкін. 2017 жылы Қазақстанда МАГАТЭ-нің төмен байытылған уран банкі ашылғанда АҚШ қолдау көрсеткені есте. Ал 2023 жылы Франция президенті Эммануэль Макрон арнайы келіп, қазақ уранын өз еліне тасымалдау келісімін жасасты. Сол сияқты 2024 жылы Германия канцлері Олаф Шольц та келіп, Қазақстан газын Еуропаға жеткізу жайын талқылады. Биыл Еурокомиссия басшысы Урсула фон дер Ляйен жəне Италия премьері Джорджа Мелони де Астана мен Ташкентке сапарлап, маңызды минералдар мен «Орта дәліз» инфрақұрылымы бойынша келіссөздер жүргізді. Яғни, Орталық Азияның ресурстары мен транзит әлеуетіне жаһандық қызығушылық күрт өсті. Мұндай геосаяси жағдай АҚШ-ты да белсенді қимылдауға итермелейді. Трамп өзін «тауар келіссөзінің шебері» санайтындықтан, Еуропа лидерлерінен қалмай, Қазақстанмен энергия тасымалы бойынша пайдалы шарттар жасауға ұмтылары анық.

Мысалы, Қазақстан мен АҚШ арасында металдар (critical minerals) туралы серіктестік өрістеуі ықтимал. Электромобильдер мен жоғары технологиялар дәуірінде литий, кобальт, никель, сирек жер элементтері секілді ресурстарға сұраныс өсуде. Бұл бағытта Қытай үстемдік етсе де, Қазақстан да кейбір элементтерге бай. Трамп әкімшілігі 2020 жылы-ақ Қазақстанмен сирек металдар жөнінде меморандумға қол қойып, оларды өндіру мен өңдеуде әріптес болуға ниет білдірген. Ендеше, Трамп сапары аясында сирек кездесетін пайдалы қазбаларды барлау, кен байыту саласында бірлескен жобалар бастау туралы келіссөз жүрері сөзсіз. Сонымен қатар дәстүрлі мұнай-газ бойынша да жаңа келісімдер болуы ғажап емес. Мысалы, АҚШ-тың ExxonMobilкомпаниясы Қашаған мұнай кенішіндегі үлесін сататыны туралы сыбыс бар, оны Қазақстанның өзі немесе басқа инвестор алуы мүмкін. Трамп сол сияқты қазақстандық мұнайды экспорттаудың балама маршрутын (Ресей аумағын айналып өтіп, Каспий арқылы əрі қарай əлемдік нарыққа шығаруды) талқылауы да мүмкін. Бұл Қазақстанның Ресейге транзиттік тəуелділігін азайтып, өз экспортын диверсификациялауға көмектеседі, ал АҚШ үшін Ресейдің энергия нарығындағы үлесін төмендетуге пайдалы қадам болмақ. Мұның бəрі болжам болғанымен, негізсіз емес: Вашингтон Орталық Азиядан Еуропаға тартылатын Орта дәліз (Кавказ–Каспий бағытындағы коридор) жобасын қолдайтынын білдірген. Сондықтан Трамп Қазақстанға келсе, бұл жобаны жеделдету үшін нақты бастамалар ұсынуы əбден ықтимал.

Сапардың тағы бір мүмкін мəні – қауіпсіздік мəселелері. Қазақстан Орталық Азиядағы ең ірі мемлекет ретінде өңірлік тұрақтылықта шешуші рөл атқарады. АҚШ 2015 жылдан бері Орталық Азияның бес елімен бірге C5+1 диалог платформасын жүргізіп келеді, оның басты тақырыптары терроризммен күрес, шекара қауіпсіздігі, экономикалық байланыс жəне экологиялық проблемалар. Қазақстан 2000 жылдардан бері АҚШ-тың НАТО қамқорлығымен Ауғанстанды қайта қалпына келтіру бағдарламаларына үлес қосты, қазақ жастары ауған студенттерін оқытты, гуманитарлық көмек көрсетті. Демек, Қазақстан аймақ қауіпсіздігін қамтамасыз етуде сенімді серіктес саналады. Трамптың Қазақстанға сапары болса, ол терроризм мен экстремизмге қарсы ынтымақтастықты нығайту, шекаралық бақылауды жетілдіру, әскери жаттығулар өткізу сияқты тақырыптарды көтеруі ықтимал. Мысалы, 2019 жылы Қазақстанда “Steppe Eagle” атты АҚШ-пен бірлескен бітімгершілік оқу-жаттығулары өткен еді – осындай бағдарламаларды жалғастыру жайы сөз болуы мүмкін.

Бұған қоса, Украинадағы соғысқа байланысты Қазақстанға Батыс пен Ресей арасындағы күрделі қысым барын ескерсек, Д.Трамп сапары геосаяси тепе-теңдік тұрғысынан да қызық болмақ. 2022 жылы басталған Украина дағдарысында Қазақстан бейтарап ұстаным сақтап, Батыс санкцияларын айналып өтетін жолдарға тосқауыл қоюға тырысты. АҚШ та Қазақстанның территориясы Ресейге санкцияларды бұзып, тауар тасуға пайдаланылмауын қадағалау бағытында Астанаға бірнеше рет ескерту жасады. Трамп әкімшілігі Ресейге қатысты бұрын біршама ымырашыл позицияда болса да, Конгрестің қысымымен санкцияларды сақтауға мəжбүр еді. Егер ол Қазақстанға келсе, бұл мəселеде де пікір алмасуы ғажап емес. Яғни, Қазақстанның Ресеймен экономикалық байланыстары Батыс санкцияларын бұзбауы тиіс екенін дипломатиялық түрде жеткізуі мүмкін. Оның орнына, Қазақстанға АҚШ тарапынан балама нарықтар мен инвестициялар ұсыну арқылы «Ресейге тəуелділікті азайту» тақырыбын көтеруі ықтимал. Бұл – Астана үшін өте нәзік теңгерім саясатының бір бөлігі. Дегенмен Қазақстан көпвекторлы сыртқы саясаты аясында АҚШ-пен стратегиялық диалогты тереңдетуді көздейді, өйткені теңгерімді сақтау үшін Вашингтонның қолдауы маңызды. Осы тұрғыда Тоқаев пен Трамп тарапынан аймақтық қауіпсіздік, оның ішінде санкциялық режимді сақтау, Ресей мен Қытайдың ықпалын теңгеру, Орталық Азияның тәуелсіздігін нығайту жайлы маңызлы келіссөздер өтуі мүмкін.

Қызығы сол – әлі бір де бір АҚШ президенті Орталық Азияға ресми сапар жасап көрген жоқ. Тіпті тарихқа көз салсақ, осы кезге дейін орталықазиялық елдердің өздеріне АҚШ көшбасшыларының табаны тимеген. 2005 жылы Вице-президент Дик Чейни Астанаға келсе, 2023 жылы Мемхатшы Энтони Блинкен Қазақстан мен Өзбекстанда болды. Ал президенттер деңгейінде тек біздің аймақ басшылары АҚШ-қа сапарлап тұрды. Егер Дональд Трамп Қазақстанға келетін болса, бұл – тарихи прецедент. Орталық Азия – əлемде АҚШ президенті сапар жасамаған жалғыз өңір болып қала берді. Трамп осы «дәстүрді» бұзып, бірінші болып Астанаға ат басын бұруы оның сыртқы саясатында күтпеген қадам болар еді. Мұның символдық мəні зор: Вашингтонның Қазақстан мен жалпы өңірге қызығушылығының айқын көрінісі. Сонымен бірге Батыс елдері лидерлерінің соңғы толқыны Орталық Азияға ағылып жатқанда (жоғарыда айтқанымыздай, Франция, Германия, ЕО, Италия басшылары келді), АҚШ президенті де олардың қатарына қосылса, бұл өңірдің геосаяси салмағы артқанын көрсетеді.

Трамп өз сөзінде Орталық Азияны шатастырып алғандай сыңай танытса да, Қазақстанға қатысты жылы лебіз білдіргенін жоғарыда жаздық. Тіпті оның əзіл-шыны аралас сол айтқанының өзі қазақ медиасында үлкен резонанс тудырды. Əрине, Ақ үй тарапынан ресми растау болмаса да, «мүмкін» деген сөздің өзі үміт отын жаққандай. Қазақстан қоғамында «егер Трамп келсе, қалай қарсы аламыз, қандай мəселелер көтеріледі» деген талқылаулар жүріп жатыр. Мұндай сапар қос мемлекеттің байланысын жаңа деңгейге көтерері анық. Трамп стилі ерекше тұлға ретінде белгілі – ол дəстүрлі протоколды ұстанбауы да мүмкін, күтпеген ұсыныстар айтуы да мүмкін. Қазақстан басшылығы мұндай кездесу болса, алдын ала мықтап дайындалып, ұлттық мүддені ілгерілетуге тырысады деп ойлаймыз. Яғни, келуі ықтимал американ президентімен сауда, инвестиция, технология жəне қауіпсіздік салаларында барынша қолайлы келісімдер жасауға ұмтылмақ.

Дональд Трамптың Қазақстанға сапары – бүгінде болжам деңгейіндегі мəселе болғанымен, оның негізінде нақты геосаяси жəне экономикалық мүдделер жатыр. АҚШ пен Қазақстан арасында соңғы жылдары қалыптасқан стратегиялық серіктестік аясында сауда, энергетика, қауіпсіздік бағыттарында шешімін күткен мəселелер бар. Трамптың мінезіне тəн «мəмілегерлік» пен тікелей диалог стилі осы түйінді жайттарды талқылауға жақсы мүмкіндік бермек. Егер бұл сапар жүзеге асса, ол бір жағынан Вашингтонның Орталық Азияға назарын айқын білдіретін тарихи символға айналар еді. Екіншіден, қос елге өзара тиімді жаңа келісімдер жасауға жол ашары сөзсіз. Қазақстан бұған дайындықты қазірден бастауы керек: ұлттық экономикалық басымдықтарын айқындап, АҚШ-пен келіссөзде соларды қорғауға ұмтылуы қажет. Мысалы, тариф дауын шешуде Қазақстан өз аргументтерін дəйектеп, АҚШ-пен сауда режимін жақсартуға қол жеткізуі керек. Энергетика саласында да ірі инвесторларды тартуда еліміз қолайлы жағдай ұсынып, бірақ ұлттық байлықты тиімді басқару шарттарын қоюы тиіс. Қауіпсіздік мəселесінде Қазақстан өңірлік тұрақтылықты сақтау бастамаларын алға тартып, АҚШ-тың құрметі мен қолдауына ие болуы мүмкін.

Қорыта айтқанда, Дональд Трамптың ықтимал сапары – Қазақстан үшін жаһандық аренада өз позициясын нығайтуға берілетін бір мүмкіндік. Оны мазмұнды диалогпен толтырып, нақты нəтижелерге бағыттау – қазақ дипломатиясының міндеті болмақ. Ендеше, Трамп келе ме-келмей ме, бірақ екі ел қатынастары күн тəртібінде тұрған мəселелерді шешуге қазірден кірісе берген абзал. Өйткені мықты АҚШ–Қазақстан серіктестігі – еліміздің көпвекторлы сыртқы саясатының табысты болуының кепілі.