Теңгенің құнсыздануы: Ұлттық банк неге араласпайды?

2025 жылдың шілде айының соңында Қазақстанда ұлттық валюта — теңге — тағы әлсіреді. Бір АҚШ доллары 495-500 теңге аралығында саудаланып, жұрттың алаңдаушылығын күшейтті. Бірақ осы жағдайға қарамастан, Ұлттық банк тарапынан валюта нарығына белсенді интервенция немесе нақты әрекет байқалмай отыр. Неліктен? Бұл — тек еркін айналым қағидасына сүйену ме, әлде тереңірек себептер бар ма? Теңге неліктен құнсызданып жатыр?

Теңгенің әлсіреуіне бірнеше ішкі және сыртқы фактор әсер етуде:

1. Мұнай бағасының құлдырауы. Brent маркалы мұнай бағасы 80 доллардан төмен түсті. Қазақстан экспорттық табысының едәуір бөлігін мұнайдан түсіретіндіктен, бұл теңгеге тікелей әсер етеді.

2. Ресей рублінің тұрақсыздығы. Қазақстан мен Ресей арасындағы тығыз экономикалық байланыс теңгенің рубльге тәуелділігін арттырады. Ресейдегі кез келген геосаяси немесе экономикалық шиеленіс теңгеге де әсерін тигізеді.

3. АҚШ Федералды резерв жүйесінің мөлшерлеме саясаты. АҚШ-та пайыздық мөлшерлемелердің жоғары болуы дамушы нарықтардан капиталдың кетуіне себеп болады. Бұл да теңгеге қысым түсіреді.

4. Ішкі инфляция және импортқа тәуелділік. Қазақстан экономикасында өндірістің орнына импорттың үлесі жоғары. Доллар қымбаттаған сайын, барлық тауарлар бағасы өседі — бұл ұлттық валютаның құнын одан әрі түсіреді.

Ұлттық банк неге араласпайды? Бұл сұрақты көпшілік қояды. Бірақ Ұлттық банк теңге бағамын еркін айналымға жібергенін ресми түрде бірнеше рет мәлімдеген.

Бас себептер мынадай:

• Еркін айырбас бағамы саясаты. 2015 жылдан бастап Қазақстан теңгені еркін айналымға жіберді. Бұл саясатқа сәйкес, нарықтағы сұраныс пен ұсыныс валюта бағамын анықтайды. Ұлттық банк тек шектен тыс ауытқу болған жағдайда ғана араласады.

• Халықаралық резервтерді сақтау. Ұлттық банк интервенция жасаса, алтын-валюта резервтері азаяды. Бұл — елдің қаржылық қауіпсіздігі үшін қауіпті. Қазір резервтер шамамен 34 млрд доллар шамасында.

• Қысқа мерзімді пайда емес, ұзақ мерзімді тұрақтылық. Теңгені қолдан ұстап тұру арқылы жасанды тұрақтылық жасау — экономиканы ұзақ мерзімде әлсіретуі мүмкін. Ұлттық банк бұл тәсілден саналы түрде бас тартып отыр.

• Саяси тәуелсіздік және институционалдық тұрақтылық. Қазіргі таңда Ұлттық банк өз тәуелсіздігін сақтап қалуға тырысып отыр. Бұл — инвесторлар үшін жағымды белгі. Валюта нарығына жиі араласу тәуелсіз қаржы саясатына кері әсер етеді.

Халық не күтеді, үкімет не істейді?

Әлеуметтік желілер мен ақпараттық алаңдарда теңге бағамына қатысты алаңдаушылық артып келеді. Азық-түлік пен күнделікті тұтынатын тауарлар бағасы өсіп жатыр. Жұртшылық Ұлттық банктен немесе үкіметтен нақты әрекет күтуде. Экономистер не дейді? «Егер Ұлттық банк интервенция жасай берсе, резервтер сарқылады. Бұл инфляцияны күшейтеді. Сондықтан қазір бастысы — ақша-несие саясатын сақтап қалу. Жағдай шектен тыс қиындағанда ғана араласу керек», — дейді экономист Мақсат Халық.

Теңге — нарықтың айнасы

Ұлттық банк теңге бағамының нарық арқылы реттелуін қолдайды. Бұл саясаттың қысқа мерзімде жағымсыз әсерлері болса да, ұзақ мерзімде нарықтың шынайы жағдайын көрсетеді. Мұндай жағдайда маңыздысы — экономиканы әртараптандыру, импортқа тәуелділікті азайту, және өндірісті дамыту. Әзірге Ұлттық банк интервенция жасауға асықпайды. Бірақ егер теңге тым қатты құнсызданса, бұл саясат қайта қаралуы мүмкін. Қоғамдық тыныштық пен экономикалық тұрақтылықтың тепе-теңдігін сақтау — бүгінгі таңда басты міндет.