Түркия Израиль мен Сирия қақтығысында қандай мүддені көздейді?

Түркия Сириядағы тұрақсыздықты өз ұлттық қауіпсіздігі үшін тікелей қатер ретінде қарайды. Анкара әсіресе солтүстік Шығыс Сириядағы күрдтік YPG ұйымын Түркиядағы PKK ұйымымен байланысты деп есептеп, оларды «террористік» деп мойындайды. Осыған байланысты Түркия жиі кросс-шекаралық операциялар арқылы YPG күштерінің базалары мен қоймаларына шабуылдады (мысалы, 2024 жылдың желтоқсанында Түркия барлау қызметі Солтүстік-Шығыс Сирияда YPG-нің әскери қоймалары мен зымырандарын жойды, деп хабарлайды Skifnews.kz ақпарат порталы.

Түркия мен Израильдің Сирияға қатысты мүдделері

Анкараның тағы бір басты мүддесі – Сирияның аумақтық тұтастығын сақтау және ел бөлшектенуіне жол бермеу. Түркия Сирияның ішкі қайшылықтары мен сыртқы ықпалдардан пайда табуға деген әрекеттерге қарсы қатаң ұстаным ұстанып, кез келген ықтимал Сирияның бөлінуін ұлттық қауіпсіздікке тікелей қауіп деп санайды.Сонымен қатар, Түркияда шамамен 3 миллион сириялық босқын орналасқандықтан, Сириядағы тұрақтылық осы босқындарды елге қайтару және дағдарыстан кейінгі қалпына келтіру жұмыстары үшін маңызды болып тұр.Түркия Сирия билігіне ықпал ету арқылы өз аумағына көршілес аймақтарда қауіпсіз буферлік аймақ құруды көздейді; Аса жоғары басымдық ретінде PKK/YPG-ге қарсы күрестің жалғасуын көрсетеді.

Израиль үшін Сирия – негізгі қауіп көзі ретінде Иран мен оның одақтастары (әсіресе Хезболла) арқылы қарастырылады. Израиль Сирияны ешқашан ресми түрде қарсылас деп санамаса да (Сириямен бейбіт келіссөздер 2000 жылы тоқтаған), Сирия аумағындағы ирандық әскери инфрақұрылым мен Хезболланың әрекеттері Израиль қауіпсіздігіне қатер төндіреді. Сондықтан Израиль Сирия аумағындағы Иран мен Хезболла күштерін бейтараптандыруға бағытталған әуе соққыларын үнемі жүргізуде.Мысалы, 2024 жылы қыркүйек айында жарияланған есепке қарағанда, Израиль Дамаскідегі лаңкестік деп саналған нысандарға әуеден шабуыл жасап, 16 адамды өлтіргені хабарланды. Израильдің басты мүддесі – Голан биіктеріндегі қорғаныс қауіпсіздігін сақтау және Сирия арқылы Израиль территориясына шығарылатын әуе және зымыран шабуылдарын болдырмау. Осыған байланысты Израиль Голан аймағында «стерильді қорғаныс белдеуі» құру туралы сөз етіп, шекара аймағына тұрақты емес, бірақ қауіпсіз аймақ жасауды көздейтінін ашық мәлімдеді.Сонымен қатар, Сириядағы «жаңа режімнің» ықпалының кеңеюі Израиль үшін жағымсыз, сондықтан 2025 жылы Дамаскідегі қорғаныс министрлігі мен президент сарайына үлкен әуе соққыларын ұйымдастырып, солтүстік және оңтүстік Сириядағы ықпал ету аймақтарын реттеуге талпынды.

Түркияның әскери әрекеттері мен шекаралық белсенділігі

Түркия 2024–2025 жылдары Сирияның солтүстік аймақтарында бірнеше рет әскери акциялар жүргізді. Анкара YPG басып алған жерлерге қарсы «Бейбітшілік бұлағы» (2020) мен «Тыныш бұлақ» (2019) секілді операцияларын өткізген; соңғы жылдары контр-террорлық мақсатта осындай әрекеттер жалғасып келеді. Декабрь 2024 жылы жарияланған мәліметтерде Түркия барлау қызметінің Сүрияның Хасаке провинциясындағы әскери қоймаларға соққы беріп, онда YPG-нің зымырандары, бронетехникасы мен оқ-дәрілері жойылғаны жазылды.Түркия Пентагон мен Вашингтонды YPG-ға қолдауын қайта қарауға шақырып, өзіне қауіп төндіретін террористік ұйымдармен күресуін талап етеді.

Сирияның басқа аймақтарында да Туркия белсенділігі байқалды. 2024 жылы Түркия Сүрияның оңтүстік-батысындағы қарсыластарды жеңіп, Үндістанды зорлық-зомбылық қаупінен сақтандыру үшін өз бақылауындағы қауіпсіз аймақтар құруды жоспарлағаны айтылды.Сонымен қатар, 2025 жылы Қазақстанда өткен бейбіт келісім процессі аясында Түркия үш әуебазаны қарап, Дамаскімен бірлескен қорғаныс пакті үшін ұшқышсыз ұшақтарын орналастыру мүмкіндігін зерттегені белгілі болды. Алайда Израиль бұл әуебазаларды әуе соққыларымен бұғаттады. Түркия мигранттарды басқару мақсатында да сыртқы шекараларды пайдалануды қарастырды: 2024 жылдың соңында Ішкі істер министрі миллиондаған сириялық босқындардың қауіпсіз қайтуын реттеу үшін Түркия-Менбич шекара бекетін ашатынын мәлімдеді.

Дипломатиялық тұрғыдан Түркия Ресей мен Иранмен де белсенді байланыста болды. Түркия Сирия мәселесінде Мәскеу мен Тегеранмен астаналық форматтағы келіссөздер жүргізіп келеді. Осы тұрғыда 2024 жылы Түркия сыртқы істер министрінің Мәскеуге алғашқы сапары кезінде «халықаралық қауымдастық YPG-дің заңсыз екенін елемейтінін» айтып, Сирия үкіметімен және оның одақтастарымен бірлесіп күресу қажеттігін айтты. Сонымен бірге, Түркия Сирия билігімен де қыр бүйірі кеңістікте қарым-қатынас іздеді: Эрдоган басшыларға Асадты Самарада кездесуге шақыру ұсынысын жасағанымен, Дамаск Түркия әскерін Сириядан шығаруды талап етті.

Түркияның Сириядағы әскери белсенділігі оның «ұстанымсыз аймақтарда қауіпсіз аймақ құру» концепциясымен ұштасады. Анкара Түркия жағында тұрып қалған оппозицияшыл топтарға қолдау көрсетіп, сол арқылы шекара маңына демилитаризацияланған белдеулер орнатуға талпынды. Осылайша Түркия бақылауындағы оппозициялық СНА (Сирия Ұлттық Қармұжасы) күштері арқылы сириялық жерлердің бір бөлігін бақылауда ұстап, осы арқылы күрд топтарын ығыстыруға жәрдемдесуді жоспарлады.

Израильдің әскери әрекеттері мен шекаралық белсенділігі

Израиль Сирияға қатысты әскери іс-қимылдарын Иранның жақындауына тосқауыл қою және Голан шекарасын қорғау мақсатында жүргізіп отыр. 2024 жыл мен 2025 жылдың басында Израиль әуе күштері Сирия территориясындағы «стратегиялық» нысандарға бірнеше рет соққы жасап, онда Иранға тиесілі деп саналатын әуе қорғаныс жүйелерін, әскери авиабазаларды және қару-жарақ қоймаларын жойды. Мысалы, 2024 жылдың сәуірінде Дамаскідегі Иран өкілдігінің дипломатиялық кампусының маңындағы ғимаратқа соққы жасап, сегіз Иран әскери кеңесшісін (олардың үш әйгілі басшысы) жойды. Бұл оқиғалар Израильдің Сириядағы Иранның ықпалын күшейтуіне қатаң төзбеушілігін көрсетеді.

Израиль күштері сириялық режимнің ядролық бағдарламасына байланысты әскери зерттеу институттарын да нысанаға алды. 2024 жылдың қыркүйегінде жарияланған ақпаратта Израиль Сирияның орталық аймағында Masyaf қаласы жанындағы химиялық қару өндірісінің зерттеу орталығына соққы жасады деп айтылды. Сириялық ресми өкілдер мен сарапшылар бұл орталықтың нағыз мақсатын нақтыламағанымен, Израиль бұл әрекеттері арқылы Иран қолдауындағы жобаларды жоюға ұмтылыс көрсетіп отырғаны анық.

Израильдің Голан шекарасындағы қорғанысқа бағытталған қимылдары да үдей түсті. 2024 жылдың соңында және 2025 жылдың басында Израиль әскери басшылары Голан шекарасында миналарды тазалау және қорғаныс белдеуін кеңейту жұмыстарына кірісті. Олар әсіресе Ливандағы Иран қолдаған «Хезболла» ұйымына қарсы әрекеттерді күшейтіп, Хезболланың Сирия арқылы қару тасымалдау жолдарын кесуді көздеді. Бұл бағытта Израиль Суэйда провинциясында шиеленіс шыққан кезде 2025 жылы шілдеде Дамаскідегі қорғаныс министрлігі мен президент сарайына ауыр әуе соққыларын жүргізіп, шығысындағы шиеленіске араласты. Израиль жаңа жағдайды «жазатайым мандаласып кеткен радикалдық топтардың әрекеті» деп санап, оларды оңтүстік Сирияны террористік базаға айналдырмауға «күшпен кедергі жасау» ретінде түсіндірді. Сонымен қатар, Сириядағы Друзе азшылығын қорғау міндетімен Израиль Сирия-Ливан шекарасында әскери қимылдарды арттырды, және Голаннан оңтүстікке қарай 1974 жылғы тоқтатылған арнайы аймақта шек қойып, бақылауды күшейтті.

Халықаралық контекст: Иран, Ресей, АҚШ және күрдтермен әрекеттесу

Түркия мен Израильдің Сирияға қатысты әрекеттері аймақтық үлкен державалармен және күрд топтарымен өзара байланыста сипатталады. Түркия осы салада басты одақтастары – АҚШ пен НАТО-мен бірге күрдтерге қарсы күресті үйлестіруге тырысады. Анкара АҚШ-ты Сириядағы YPG/SDG күштеріне қолдауды тоқтатуға үгіттеп, жаңа кросс-шекаралық қарулы операцияларға дайындықтарын білдірді. Мәскеу мен Иранның рөлі де маңызды: Түркия Ресей мен Иранмен Астанадағы келіссөздер арқылы Сирия жөніндегі саяси шешімге қатысушы, әрі сириялық үкіметпен қарым-қатынасты реттеуге талпыныс жасап келеді. Ресей Израиль мен Түркияның әрекеттерін де реттеп отыр. Мысалы, Голан биіктеріндегі ресейлік бақылау посты 2024 жылы Израильмен түсіністік бойынша толығымен босатылды.

Израильдің әрекеттері негізінен Иран мен оның одақтастарын бөгде ұстауға бағытталған. Израиль Сириядағы Иранның «Қудс» бригадасы мен Хезболланың позицияларына қарсы әуе шабуылдарын үнемі қарқындатып, мұны Газа және Ливан жерінде Иранға соққы беру науқанының жалғасы деп түсіндіреді. АҚШ Израильдің бұл ұстанымын шартты түрде қолдайды; 2024 жылғы жазда АҚШ пен Израильдің Сириядағы деэскалациясы жөнінде әңгіме болғанымен, соңғы шабуылдар Израильдің ирандық нысандарға соққылары ұлғайғанын көрсетеді.

Күрд күштері Түркия мен АҚШ-тың негізгі шиеленіс көзі болып отыр. Түркия PKK-ның сириялық филиалы – YPG/SDG-ны келісім-шарт бойынша «террористік ұйым» деп таниды және олардың босқын лагерьлері мен Армян сайлау пункттерінде ықпалын өшіруге ұмтылады. АҚШ болса Сирияның шығысындағы күрд жасаған SYG-қа қарсы коалиция құрамында әскери-инженерлік тренингтер өткізеді. Сонымен қатар, 2025 жылы Түркия Сирия үкіметімен күрд жасағын интеграциялау туралы ақылдаса отырып, наурыздағы келісімнің орындалуын талап етуде. Ресейдің позициясы күрделі: ресейлік әскери бөлімдер Сирия үкіметінің және кейбір оппозициялық топтардың арбында және әсіресе Ресей әскери базалары Иран мен Түркияның әрекеттерін тежейді.

Түркия мен Израильдің өзара әрекеттесулері

2023–2025 жылдары Түркия мен Израиль Сирия тақырыбында тікелей әскери қақтығысқа барғысы келмейді, бірақ екі тарап арасындағы шиеленіс туындауда. Израиль Түркияны Сирияда протекторат құруға ұмтылды деп жиі сынға алып, Түркия жағы Израильдің шабуылдары Сирияны тұрақсыздандырып жатқанын айыптап келеді. 2025 жылдың сәуірінде жарияланған дереккөздерге сәйкес, Израиль мен Түркия Өзбекстанда техникалық консультацияларды бастап, Сириядағы әуе операциялары барысындағы соқтығыстарды болдырмау үшін деэскалация арнасын орнатпақ. Түркия Сыртқы істер министрі Хакан Фидан бұл келіссөздерді тек түсінбеушілікті жою үшін қажет екенін, екі елдің арасында Сирияда қалыпты дипломатиялық қарым-қатынас қалпына келе жатқан жоқ екенін айтты. Израиль де Абу-Михаэль әл-Шара атымен белгілі жаңа президент Әхмед әл-Шара басқаратын үкіметте (жаңа премьер билік) бір өзгеріс болса, Түркия армиясының Пальмираға базасын орналастыруына «қызыл сызық» деп қарастыратынын мәлімдеді.

Түркия Өзара әрекеттесуге ұмтылғанымен, Газа соғысы аясында екі елдің арасындағы дипломатиялық шиеленіс теусіз қала берді. Анкара Израильдің Газа шабуылдарын геноцид деп бағалап, Израильмен сауда қарым-қатынасын тоқтатқан және халықаралық сотқа шағымданып отыр. Осыған қарамастан, Түркия Сирияда Израильмен қақтығыстан аулақ болуға тырысып, «Израильдің соққылары Ислам мемлекеті сияқты террористік топтардың қайта белсендірілуіне жағдай туғызатынын» ашық айтты. Израиль де Түркияның Сириядағы ықпалын «регионды тұрақсыздандыру» ретінде сынап, әсіресе Түркияның оппозицияшыл күштермен бірлесіп әскери зерттеулер жасап жатқанына алаңдаушылық білдірді. Яғни, екі ел ортақ қауіпсіздік арнасын іздеп, қақтығыс қаупін азайтпақшы, бірақ өзара сенім де байсалды қалыпқа келмей тұр.

Ықпал ету аймақтарын қалыптастыру әрекеттері

Түркия мен Израиль Сирияда ықпал ету аймақтарын кеңейтуге талпынуда. Түркия оқиғалардың тәуекелді салдарын шектеу үшін шекаралас аймақтарда «қауіпсіз белдеулер» құруды көздейді. Ол мақсатта Анкара SNA қақпақтарын бекініс ретінде пайдаланып, солтүстік-шығыс пен солтүстік-батыс аймақтарда бақылау зонасын ұлғайтуға мүдделі. Бірақ Израиль Түркияның мұндай әрекеттерін Сирия егемендігіне қол сұғу ретінде сынайды. Екі тарап та Сирияның бөлінуіне жол бермеуге шақырады: Түркия сыртқы агрессияның нәтижесінде Сирияның бөлшектенуі Анкараның қауіпсіздігіне қауіп төндіреді деп дабыл қағып, оны Болашақтағы армян территориялық тұтастыққа қастандық деп қарайды. Израиль болса Сириядағы үдемелі шаруашылық пен әскери ықпал үшін әртүрлі күрделі күштердің табыстылығын көруге тырысып, Ливан мен Израильдегі қауіпсіздікке қарсы шықпайтын жағдайға назар аударады. Мысалы, 2024 жылдың желтоқсанында Израиль қорғаныс министрі Израил Катц «стерильді қорғаныс белдеуін» құруды мақұлдағанын айтып, Голан маңын уақытша қамтамасыз етуге мүдделі екенін жеткізді.Түркия да Сириядағы мүдделерін күшейту үшін Дамаскімен өзара бақылауды қамтамасыз етуге тырысады: үкімет қарулы күштерін қайта құруға және террористік ұйымдарға қарсы операцияларға кірісуге дайын екенін мәлімдеді.

Қорытындылай келе, 2024–2025 жылдар аралығында Түркия мен Израиль Сирия аймағында өздерінің әскери және қауіпсіздік мүдделерін белсенді қорғауда. Түркия күрдтер мен экстремистік топтарға қарсы күресте белсенді болса, Израиль Иранның Сириядағы қолдауын тежеуге күш салуда. Олардың өзара өзара қатынастары қыр соңына дейін шиеленіске толы; соған қарамастан, екі тарап та ашық қақтығыстан аулақ болуға және Сирияны бөлшектеуден сақтауға шақырады