Елдегі банк жүйесі: триллиондық пайда мен халық тұрмысындағы алшақтық неге ұлғайып барады?

Соңғы жылдары Қазақстан экономикасы туралы ресми есептерде жиі айтылатын бір тұжырым бар. Ол – банк секторының тұрақтылығы мен қаржылық әлеуетінің артып келе жатқаны. Бұл пікір құрғақ сөзге емес, нақты статистикаға сүйеніп айтылып отыр. Ағымдағы жылдың қаңтар–қазан айларының қорытындысы бойынша еліміздегі екінші деңгейлі банктердің жиынтық таза пайдасы 2,3 триллион теңгеге жетіп, өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 8,5 пайызға өскен. Мұндай көрсеткіш Қазақстан банк жүйесінің соңғы бірнеше жылда біртіндеп күшейіп, дағдарыстарға төтеп беруге бейімделе бастағанын аңғартады. Алайда осы оң динамика қарапайым халықтың күнделікті өмірінде дәл сол деңгейде сезіліп отыр ма деген сұрақ ашық күйінде қалып отыр. Себебі ресми есептердегі өсім мен азаматтардың тұрмыстық шындығының арасында айқын айырмашылық бар екенін қоғам күн сайын көріп келеді.

Банк секторының табысы қалай қалыптасты?

Қазіргі таңда Қазақстанда 23 екінші деңгейлі банк қызмет көрсетеді. Олардың 15-і шетелдік капиталдың қатысуымен жұмыс істейді, бұл елдің қаржы жүйесінің халықаралық нарықпен тығыз байланыста екенін көрсетеді. Банктердің табысының өсуіне әсер еткен негізгі факторлар бірнеше бағыттан тұрады және олардың әрқайсысы өзара байланысты.

Біріншіден, соңғы жылдары несие портфелі айтарлықтай ұлғайды. Тұтынушылық несие де, кәсіпкерлік несие де өсім көрсетті. Халықтың табысы инфляция қарқынына ілесе алмаған жағдайда, азаматтар тұрмыстық қажеттілігін жабу үшін банкке жүгінуге мәжбүр болды. Бұл өз кезегінде банктер үшін тұрақты табыс көзіне айналды.

Екіншіден, пайыздық мөлшерлемелердің жоғары деңгейде сақталуы банк пайдасын еселеп арттырды. Қарыз алушы үшін бұл ауыр жүк болғанымен, банк балансы үшін тиімді механизм болып отыр. Үшіншіден, банктер соңғы жылдары шығын құрылымын қайта қарап, бөлімшелер санын қысқартып, қызметтің едәуір бөлігін цифрлық арнаға көшірді. Бұл операциялық шығындарды азайтып, таза табыстың өсуіне жол ашты.Экономист Айдар Сейітовтің айтуынша, бұл жағдай нарықтық логикаға сай дамып отыр: «Банк жүйесі соңғы жылдары барынша прагматикалық бағытқа көшті. Шығынды қысқарту, қызметті автоматтандыру, тәуекелді клиентке көбірек жүктеу арқылы табысты сақтап қалу емес, көбейту стратегиясы іске қосылды. Бұл - бизнес үшін тиімді, бірақ әлеуметтік тұрғыдан сұрақ тудырады», - дейді сарапшы.

Пайда кімнің қолында шоғырланды?

Жиынтық көрсеткіштерге тереңірек үңілсек, банк секторындағы табыстың біркелкі бөлінбегенін байқауға болады. Пайданың едәуір бөлігі санаулы ірі банктердің үлесіне тиесілі. Атап айтқанда, Halyk Bank он айдың ішінде 811,6 миллиард теңге таза пайда тауып, бүкіл сектор табысының 35 пайыздан астамын иеленді. Екінші орында тұрған Kaspi Bank 474 миллиард теңге көрсетсе, Банк ЦентрКредит 212,7 миллиард теңге пайдамен үздік үштікті түйіндеді. Олардың қатарына ForteBank пен Alatau City Bank қосылып, алғашқы бестікті толықтырды.Бұл деректер елдегі қаржы айналымының басым бөлігі бірнеше ірі қаржы институтының қолында екенін көрсетеді. Мұндай шоғырлану банк жүйесінің тұрақтылығын арттыруы мүмкін, алайда бәсекенің әлсіреуіне және нарықтағы шарттардың қатаюына алып келуі ықтимал.

Қаржы сарапшысы Гүлнұр Әбілдина бұл жағдайға алаңдаушылық білдіреді: «Нарықта табыс аз банктің қолында шоғырланған сайын, клиент үшін таңдау азаяды. Ал таңдау азайған жерде пайыз төмендемейді, шарт жұмсармайды. Бұл ұзақ мерзімде халыққа тиімсіз», - дейді ол.

Шығынға ұшыраған банктер нені аңғартады?

Барлық банк бірдей табысқа кенеліп отыр деу қате болар еді. Есепті кезеңді шығынмен аяқтаған қаржы ұйымдары да бар. Freedom Bank 8,9 миллиард теңге, ал нарыққа жаңадан кірген BNK Commercial Bank 1,4 миллиард теңге көлемінде шығын көрсетті. Бұл деректер банк нарығындағы бәсекенің күшейгенін, сонымен бірге ірі банктердің ықпалы артқан сайын шағын ойыншылардың нарықта орнығуы қиындай түскенін көрсетеді. Мұндай үрдіс жалғаса берсе, банк секторының әртараптануы төмендеп, тәуекелдің бір нүктеге шоғырлану қаупі күшейе түсуі мүмкін.

Халықтың қарыз жүктемесі неге азаймай отыр?

Банк табысының өсуі халықтың қаржылық жағдайының жақсарғанын білдірмейді. Керісінше, соңғы жылдары азаматтардың қарыз жүктемесі артқан. Несие күнделікті тұрмыстың ажырамас бөлігіне айналды. Бұл құбылыс әсіресе орта және төмен табысты отбасылар арасында айқын байқалады.
Экономист Айдос Қалиев бұл үрдісті жүйелі мәселе ретінде бағалайды: «Мәселе банктің пайда табуында емес, мәселе халықтың несиеге тәуелді болып қалуында. Егер табыс өспесе, ал шығын ұлғая берсе, несие әлеуметтік қысымды күшейтетін құралға айналады», - дейді ол.

Мемлекеттік реттеу жеткілікті ме?

Банк жүйесі Ұлттық банк пен басқа да реттеуші органдардың бақылауында екені белгілі. Алайда сарапшылардың айтуынша, қаржы секторын реттеу көбіне макро тұрақтылыққа бағытталған да, қарыз алушының мүддесі екінші кезекте қалып қояды. Пайыздық саясат, комиссиялар мен айыппұлдар мәселесінде халықтың дауысы әлсіз естіледі.Қазақстанда банк жүйесі шынымен де нығайып келеді. Триллион теңгемен есептелетін пайда – соның айқын дәлелі. Алайда бұл табыс халықтың тұрмыс сапасына тікелей әсер етпей отырғаны қоғам үшін ең өзекті мәселе болып қала береді. Егер банк пайдасы мен азаматтардың қаржылық жағдайы арасындағы алшақтық қысқармаса, бұл тек экономикалық емес, әлеуметтік сипаттағы түйткілге айналуы әбден мүмкін. Экономика - тек қаржы институттарының есебі емес. Экономика -әр отбасының күнделікті өмірі. Осы тепе-теңдік сақталмайынша, ресми өсім халықтың сеніміне айнала алмайды.