Алматыдағы «Montblanc» кешенін таңдаған азаматтардың көбі бұл үйді жылдар бойы күтті.
Алматыда соңғы күндері «Montblanc» тұрғын үй кешеніне қатысты қауіп күшейіп, халық арасында үлкен алаңдаушылық туды. Бұл кешеннен ипотека арқылы баспана алған ондаған адам үйлерінің сүрілуі мүмкін екенін естігенде, өздерін тығырыққа тірелгендей сезінді. Тұрғындардың көбі бірнеше жыл бойы ай сайын төлем жасап, отбасылық бюджетінің жартысын осы үйге арнап келген. Енді сол үйдің болашағы бұлыңғыр тартып, жұрттың жүрегіне қорқыныш ұялады. Бұл жағдай неге осылай ушықты? Кім кінәлі? Банк не дейді? Мемлекет неліктен заңды өзгертті? Бүгін біз осы күрделі мәселені ең қарапайым тілмен, әр адам бірден түсінетіндей етіп тарқатып жазамыз. Сонымен қатар үш түрлі сарапшының пікірін ұсынамыз.
Тұрғындар неге шошыды?
Алматыдағы «Montblanc» кешенін таңдаған азаматтардың көбі бұл үйді жылдар бойы күтті. Құрылыс компаниясы әдемі пәтер, дамыған инфрақұрылым, сапалы материалдар деп уәде берді. Адамдар сенді. Тіпті кейбірі бірнеше жыл бойы жинаған ақшасын осы үйге салды, қалғанын ипотекамен жапты. Бірақ жақында тұрғындар күтпеген хабар естіді: ғимараттың сүрілуі мүмкін екені айтылды. Бұл ақпарат ел ішінде лезде тарап, әсіресе үйдің ипотекасын төлеп отырғандарды одан бетер дүрліктірді. «Үйді сатып алдық, енді тағы да бірнеше жыл төлеуіміз керек. Ал үй жоқ болып қалса ше?» деген сұрақ әр отбасының ойын мазалады. Кейбір тұрғындар тіпті: Біз Отбасы банк арқылы ипотекамен пәтер алдық. Демек, мемлекет тексерген шығар деп сендік. Енді неге өзіміз кінәлі болып қалдық? деп қынжылды.
Отбасы банк не деді?Халық күткен жауапты Отбасы банк жария етті. Банк түсіндірмесін ашық берді, оны кез келген адамның түсінуі үшін қарапайым тілде айтайық. Біріншіден: банк бұл кешенмен ешқандай келісімшарт жасамаған. Банк былай дейді: Біз бұл кешенді өз сайттарымызда жарнамаламадық. Біз бұл құрылыс нысанымен бөлек келісімге келмедік.Яғни банк бұл үйді «мемлекеттік бағдарламаға қатысатын нысан» деп танымаған. Тұрғындар үйді өздері таңдап, банкке тек несие рәсімдеуге келген.Екіншіден: берілген займ – аралық займ. Аралық займ дегеніміз кез келген жылжымайтын мүлікті сатып алуға арналған несие. Мемлекеттік бағдарламамен берілетін жеңілдіктер онда болмайды. Бұл займды алу үшін шотта несие сомасының жартысы болуы шарт. Банк Клиенттер пәтерді өздері таңдады. Біз тек құжаттары дұрыс болған соң несие бердік, деп отыр. Үшіншіден: заң бойынша банк төлемді тоқтата алмайды. Төлемді тоқтату тек бір жағдайда мүмкін: егер несие алаяқтық жолмен рәсімделгені дәлелденсе. Құқық қорғау органдары әзірге ондай дерек таппаған.Төртіншіден: тұрғындар құрылыс компаниясын сотқа бере алады. Банк айтуынша, үш қарыз алушы сотта жеңіп, өздеріне жұмсаған ақшаны застройщиктен өндіріп алу туралы шешім алып үлгерген.
Сарапшылар не дейді?
Құрылыс нарығы жөніндегі экономист – Ержан Сейтім «Бұл жағдай Қазақстандағы тұрғын үй нарығының ең осал тұсын ашып берді. Халық көбіне құрылыс компаниясының уәдесіне сенеді, бірақ тәуекелді алдын ала өлшемейді. Жобаға кепілдік бар ма, жоқ па — соны тексермейді. «Montblanc»-тағы жағдай — соның айқын көрінісі. Егер құрылыс компаниясы рұқсатсыз ақша жинаса немесе талаптарды бұзса, бүкіл салмақ халықтың өзіне түседі. Сондықтан жаңа заң осы жағдайларды болдырмау үшін қабылданды. Халыққа ең маңыздысы — үй таңдағанда тек баға мен әдемі суретке емес, заңдық кепілдікке қарау» дейді сарапшы. Заңгер Шынар Қалдыбек «Бұл жерде тұрғындардың құқықтары қорғалмаған. Көп адам мемлекеттік банк берсе, демек мемлекет тексерген деп ойлайды. Бірақ аралық займ мүлде басқа құрал. Ол тек несие беру. Үйдің заңдылығын банк тексермейді. Басты жауапкершілік сатып алушының мойнында. Қазір бұл түсініксіз көрінгенімен, заң солай. Егер үй сүрілетін болса, шығынды құрылыс компаниясы өтеуі тиіс. Сондықтан тұрғындар заң бойынша өз құқықтарын қорғауға толық құқылы. Бірақ оған уақыт, жүйке, дәлел, адвокат керек» дейді заңгер. Тәуелсіз урбанист – Әлішер Омар. Алматыда сейсмикалық талаптар өте қатаң. Бұл талаптар бекер емес. Қала сейсмикалық аймақта. Сондықтан кез келген құрылыс ең жоғары стандартқа сай болуы тиіс.
Егер бір нысан талапқа сай келмесе, ол тек өз тұрғындарына емес, айналасындағы жүздеген адамға қауіп төндіреді. Сондықтан сүрілу мәселесі жай эмоциямен емес, нақты қауіп бойынша қаралады. Бірақ, өкінішке қарай, бұл халық үшін ең ауыр сценарий. Өйткені адамдар үйін жоғалтып қана қоймай, қарызын да төлеу керек күйде қалуы мүмкін, деп түсіндіреді урбанист.
Жаңа заң неге өзгерді?
2025 жылы 31 тамыздан бастап үлестік құрылыс туралы жаңа заң күшіне енді. Бұл өзгеріс бекер емес. Елдегі бірнеше құрылыс компаниясының халықты алдап, ақша жинап, кейін жобаны аяқтамай кеткен жағдайлары көбейді. Осыған байланысты мемлекет екі үлкен өзгеріс енгізді. Енді құрылыс компаниясы рұқсатсыз халықтан ақша жинай алмайды. Бұрын кез келген компания «біз үй саламыз» деп ақша жинай беретін. Қазір олай емес. Ақша жинау үшін:«Қазақстандық тұрғын үй компаниясы» АҚ-ның кепілдігі болуы керек; немесе әкімдіктің арнайы рұқсаты болуы тиіс. Бұл халықты алдаудан қорғау үшін жасалған қадам.
Пәтерді қолма-қол ақшаға сатып алу жоқ. Енді бүкіл ақша тек банк арқылы өтеді. Бұл да қауіпсіздік үшін қажет. Банктер ақшаның қайда кеткенін бақылай алады, ал компания қашып кетсе, жауапкершілік болады.
Енді не болады?
Бұл жағдайдың шешімі бір күнде табылуы мүмкін емес. Қазір үш тараптың да өз міндеті бар:Тұрғындар құқықтарын қорғауы керек. Олар ақшаны қайтаруды немесе үйді толық қауіпсіз етуін талап ете алады. Банк заң шеңберінде қолдау көрсетуге уәде етті. Бірақ төлемді тоқтату мүмкін емес. Мемлекет жаңа заң арқылы мұндай жағдайды болдырмауға тырысуда. Бірақ «Montblanc» ісі заң өзгергенге дейін болған. Алматыдағы «Montblanc» тұрғын үй кешені төңірегіндегі жағдай тек бір үйдің мәселесі емес. Бұл еліміздің тұрғын үй нарығындағы үлкен олқылықтың айқын көрінісі. Халық сенгіш. Құрылыс компаниялары уәдені көп айтады. Банктер несие береді, бірақ нысан сапасына жауап бермейді. Мемлекет енді ғана қатайтып жатыр. Бір нәрсе анық ешкім үйінен айырылып, қарыз арқалап қалуға тиіс емес. Бұлжағдай барлық азаматқа сабақ болуы тиіс. Үй сатып алғанда тек бағасына емес, заңды кепілдігіне, рұқсаттарына, қауіпсіздігіне қарау маңызды. Халықтың басты сұрағы «Үйіміз сүріле ме?» Бұл сұрақтың жауабы тек тексеріс нәтижесі шыққанда белгілі болады. Ал бүгінгі міндет дүрлігуді емес, шындықты анықтауды күту.