Өтемақының орнына билік жергілікті жұртқа басқа игілік ұсынып отыр.
Қазақстан алғашқы атом электр станциясының (АЭС) құрылысын бастауға дайындық үстінде. Үкіметтің шешімі бойынша, алғашқы АЭС Алматы облысы, Балқаш көлі жағасындағы Үлкен ауылында салынбақ. Алайда жаңа жобаға қатысты тұрғындар арасында сан сауал туындап отыр. Солардың бірі – «Зауыт салынатын өңірдің халқына радиациялық не экологиялық қауіптілік үшін өтемақы төлене ме?» деген сұрақ. Жақында аталған мәселеге Алматы облысының әкімі Марат Сұлтанғазиев түсінік беріп, АЭС орналасатын аймақтың тұрғындарына арнайы өтемақы не қосымша төлем қарастырылмағанын мәлімдеді. Бұл жауап көпшілікті таң қалдырды. Неге өтемақы төленбейді, бұның себебі неде және халыққа қандай шаралар қарастырылған? Sn.kz ақпарат порталы осы сұрақтарды заңнамалық, халықаралық тәжірибе және қоғам пікірі тұрғысынан талдап көрді.
Үлкен ауылында АЭС салу жоспарларын талқылау кезінде жергілікті тұрғындар «қоршаған ортаға зиян болса, бізге өтемақы беріле ме?» деп сұраған. Облыс әкімі М.Сұлтанғазиев бұл мәселенің күн тәртібінде жоқ екенін айтты. Оның сөзінше, «АЭС қазіргі заманауи технологиямен салынса, экологияға да, тұрғындарға да еш зиян келтірмейді, сондықтан өтемақы не экологиялық төлем қарастырылмайды». Яғни, билік тарапынан станция қауіпсіз болады деп сендіріліп отыр. Ресми ұстаным – АЭС айналасында радиациялық фон қалыпты деңгейде болады, сыртқа қауіпті заттар шықпайды, сондықтан жергілікті халыққа зиян келмейді.
Әкімнің айтуынша, бұл мәселе бойынша әзірге ешқандай зерттеу қорытындысы да жоқ, себебі зиян болады деген болжамның өзі орынсыз. Егер ғылыми негізделген зиян анықталса ғана, өтемақы туралы сөз болуы мүмкін, бірақ қазіргі жобада ондай жағдай болмайды деп күтілуде. Сонымен бірге, жауапты органдар – Атом энергетикасы жөніндегі агенттік пен экологтар – болашақ станцияның қауіпсіздігіне кепіл береді деп отыр. «Заманауи АЭС экологияға залал тигізбейді» деген сөз – осы жобаның басты ұранына айналды.
Заң тұрғысынан қарасақ, «Атом энергиясын пайдалану туралы» Қазақстанның заңында тұрғындарға алдын ала өтемақы төлеу деген нормалар жоқ. Өтемақы тек егер ядролық инцидент болып, халыққа зиян келсе немесе мәжбүрлі көшіру болса, қарастырылуы ықтимал. Яғни, алдын ала «қауіп үшін» ақша тарату – заңнамамызда көзделмеген шара. Бұл тұрғыда биліктің жауабы заңға қайшы емес: шынында еш зиян болмаса, өтемақы төлеу міндеті туындамайды.
Өтемақының орнына билік жергілікті жұртқа басқа игілік ұсынып отыр. АЭС құрылысы – өзімен бірге жұмыс орындарын, инфрақұрылым дамуын ала келеді дейді әкімдік. Марат Сұлтанғазиев Үлкен ауылында арнайы индустриялық аймақ құрылатынын айтты, сол арқылы жергілікті кәсіпкерлер станция құрылысшыларына тауар, қызмет көрсетіп табыс таба алады. Сонымен қатар, АЭС салуға жоғары білікті мамандар, инженерлер көптеп келеді, олардың сол өңірде болуы ауылдың дамуына серпін бермек. Әкімнің сөзінше, туризмді дамыту да жоспарда бар: Үлкен ауылы Балқаш көлінің жағасында, табиғаты әсем жерде орналасқан. Сондықтан келешекте балық шаруашылығы, жағажай туризмі жандануы мүмкін. «Үлкен – түбек үстінде орналасқан тамаша жер. Жалақысы жоғары, білікті мамандар келгенде туризм де өзекті бола түседі. Ауылда бірнеше туристік аймақ пен екі балық зауыты бар, соларды дамытуға күш саламыз», – деді облыс әкімі.
Яғни, жергілікті халыққа тікелей ақша төлеу емес, жанама экономикалық тиімділік көзделуде. Ауылда жолдар жөнделеді, жаңа мектеп-балабақша салынуы ықтимал, байланыс, су жүйесі жаңартылады – мұның бәрі АЭС құрылысына дайындық аясында жасалады. Расында да, станция салу үшін Үлкен ауылының инфрақұрылымын жаңарту басталып кетті: халық саны әзірге ~1700 адам болса, болашақта құрылыс кезеңінде бірнеше мың жұмысшы келетіні анық. Оларды орналастыру, қамтамасыз ету үшін жаңа үйлер, жатақханалар, дүкендер салынбақ. Бұл жергілікті тұрғындарға жұмыс тауып, кәсібін кеңейтуге мүмкіндік бермек.
Әкімдік әлеуметтік қолдау шараларын да жоққа шығармайды: алдағы уақытта Үлкен ауылының маңындағы елді мекендерге медицина қызметін жақсарту, радиациялық мониторинг станцияларын орнату сияқты жоспарлар жасалуы мүмкін. Бірақ тікелей өтемақы жоқ екені айқын айтылды. Оның орнына, билік: «АЭС – қауіп емес, мүмкіндік» деген ұранды алға тартып отыр.
Өтемақы туралы мәселенің көтерілуінің өзі Қазақстан тарихындағы ауыр тәжірибеден туындайды. Семей ядролық полигонында (1949-1989 жж.) жасалған жарылыстардан зардап шеккен өңір халқы ондаған жылдар бойы радиация кесірін тартты. Тәуелсіздік алған соң мемлекет арнайы заң шығарып, полигон аймағындағы тұрғындарға өтемақы төледі, жеңілдіктер берді. Қазір де сол аймақ тұрғындарының денсаулығы мемлекет бақылауында, өтемақы алу категориялары бар. Осыған қарап, кей азаматтар АЭС-ті де сондай қауіп көзі ретінде қабылдауы мүмкін. Ядролық технология десе, халық ең әуелі Семейдегі зардапты еске алады. Сондықтан Үлкендегі жұрт та «ертең зияны шығып жатса қайтеміз?» деп уайымдап, өтемақы сұрауы орынды құбылыс.
Алайда АЭС пен ядролық қару полигонының айырмашылығы жер мен көктей. Полигонда ашық ауада атом бомбалары жарылды, орасан радиация тарады. Ал атом электр станциясында бақылаулы реактор жүреді, радиация сыртқа шығарылмайды (қалыпты жұмыс режимінде). Ядролық отын мен қалдықтар қорғалған контейнержайларда сақталады, сыртқы ортаға зиянды нәрсе тасталмайды – осылай жоспарланады. Сондықтан Семейдегідей жаппай радиациялық залал қаупі жоқ. Әрине, апат жағдайы бөлек әңгіме, егер аса ауыр апат (Чернобыль, Фукусима іспеттес) болса, онда айналасындағы халыққа зор зиян келуі мүмкін. Бірақ ондай болуы ықтималдығы өте төмен деп есептеледі, себебі заманауи реакторлар бірнеше қауіпсіздік деңгейімен қорғалған, табиғи апаттар мен адами фактор ескеріліп жобаланған.
Дегенмен, тұрғындар қауіпсіздік кепілдігін мемлекеттік органдардан талап етуге құқылы. Жоспар бойынша, АЭС жобасы іске асырылмас бұрын толық экологиялық сараптама жасалады, қоғамдық тыңдаулар өткізіледі. Соның нәтижесінде «қоршаған ортаға әсері туралы қорытынды» шығады. Егер сол құжаттан қандай да бір зиян анықталса, халыққа өтемақы түгілі, жобаның өзі қайта қаралуы мүмкін. Бірақ әзірге билік өкілдері зиян болмайтынын айтып отыр. «Агенттік заманауи, экологияға залалсыз АЭС бойынша келіссөздер жүргізуде» деп Сұлтанғазиев атап өтті. Яғни, олар ең қауіпсіз технологияны таңдауға тырысуда.
Қауіпсіздік мәселесі жөнінде қоғамда әртүрлі пікір бар: бірқатар эколог мамандар жаңа АЭС-тің шынымен қауіпсіз боларына сенеді, ал кей белсенділер күмәнданады. Әсіресе, Балқаш көлінің экожүйесіне әсері, су температурасының өзгеруі, балықтарға ықтимал зияны талқылануда. Бұл тұрғыда да ресми тұлғалар: «Су салқындату жүйесі көлге зиянсыз іске асады, арнайы шаралар қарастырамыз» деп сендіруде.
Әлемде жұмыс істеп тұрған көптеген АЭС-тер бар (30-дан астам мемлекетте 440-қа жуық реактор істейді). Сол елдердің тәжірибесіне көз жүгіртсек, станция маңындағы халыққа тікелей қаржылай өтемақы төленбейді. Бірақ жанама жеңілдіктер ұсыну практикасы бар. Мысалы, Францияда АЭС орналасқан коммуналар сол станция төлейтін салықтың белгілі бір бөлігін жергілікті бюджетте қалдырады. Ол ақша мектеп, жол, аурухана сияқты қоғам игілігіне жұмсалады. АҚШ-та кейбір штаттар АЭС маңындағы жылжымайтын мүлік бағасын төмендетеді немесе коммуналдық тарифтерде жеңілдік береді – бұл да бір түрдегі өтем. Ресейде жаңа АЭС салынғанда сол өңірге федералды бюджеттен әлеуметтік инфрақұрылымға қомақты қаржы бөлініп, халыққа жанама көмек көрсетіледі (жаңа тұрғын үй, мәдениет үйі, т.б. салынады). Яғни, тікелей «қауіп үшін ақша беру» деген жоқ, бірақ «компенсациялық әлеуметтік пакет» деген ұғым қалыптасқан.
Тағы бір мысал – Түркияның Аккую АЭС-і. Ол да теңіз жағасында салынып жатыр, алғашында жергілікті халық наразылық білдірген. Түркия үкіметі халықты тыныштандыру үшін сол өңірге жаңа мектептер, жолдар салып берді, жергілікті жастарды Ресейге оқуға жіберіп, АЭС-те жұмысқа орналастыруға уәде етті. Ядролық станция қызметкерлері тұратын жаңа қала бой көтерді. Мұның бәрі – өтемақының бейресми түрі деуге болады. Қазір Аккую айналасындағы ауылдарда арнайы төлем берілмесе де, экономикалық серпіліс орын алуда: сауда, қызмет көрсету салалары жанданып, тұрғындардың табысы артқан.
Сондай-ақ, халықаралық стандарт бойынша әр АЭС өз айналасында «сәулелену мониторингі аймағын» орнатады, сол жердің тұрғындары тұрақты медициналық тексерістен өтеді, қажет болса, профилактикалық шаралар (йод таблеткаларын тарату, арнайы оқыту) жүргізіледі. Қазақстан да бұл стандарттарды ұстанады деп күтілуде. Үлкен ауылы маңында радиациялық бақылау жүйесі құрылып, халыққа түсіндіру жұмыстары жүргізілсе, олардың алаңдаушылығы азаюы мүмкін.
Қазіргі таңда АЭС тақырыбы қоғамда қызу талқылануда. Әлеуметтік желілерде кейбір азаматтар: «АЭС керек, жарықтың таусылмауы үшін шыдау керек» десе, енді бірі «қаупі көп, орнына баламалы энергия көздерін дамытайық» дейді. Үлкен ауылының тұрғындары жергілікті жиындарда жұмыс орындары ашылатынына қуанатынын, бірақ экологиялық қауіптен қорқатынын білдірген. Өтемақы төленбейтіні ресми айтылған соң, біраз адам наразы пікір жазды: «Билік ештеңе төлемейді, ал ертең зиян көрсең өзің кінәлі боласың», «Қолхат жаздырып алмауы қалды тұрғындардан» деген сыни көзқарастар бар.
Осы орайда, сарапшылар билікке халықпен ашық диалог жүргізіп, сенімді арттыруды ұсынады. Біріншіден, АЭС жобасының техникалық-қауіпсіздік жайын жан-жақты түсіндіру қажет. Мысалы, болашақ станция «Балқаш» деп аталатыны және ең озық технологиямен салынатыны жарияланды. Жобаны жүзеге асырушылар (реактор жеткізуші ел немесе компания) таңдалғанда, солар туралы мәлімет беріліп, олардың қауіпсіздік рекорды айтылғаны жөн. Екіншіден, Үкімет Үлкен ауылы тұрғындарына нақты қандай әлеуметтік нысандар салынатынын, қанша адам жұмыспен қамтылатынын жария етуі керек. Егер жұрт АЭС өздеріне пайда әкелетінін көрсе (жол, аурухана, мектеп, интернет сапасы, т.б. жақсарады десе), онда жобаны қолдауы артады. Үшіншіден, төтенше жағдай жоспарлары дайындалуы тиіс: тиісті қызметтер халыққа апат бола қалса қалай хабарланатынын, көшіру жолдары қандай болатынын алдын ала түсіндіріп отырса, адамдар үрейленбей, сақтықпен өмір сүруге үйренеді.
Заңдық тұрғыда, егер АЭС салдарынан (тіпті болмашы) зиян келсе, азаматтар өтемақы талап етуге құқылы екенін білгені абзал. Мысалы, жобаның экологиялық бағалауында аз да болса қолайсыз әсер жазылса, билік оның орнын толтыру үшін шаралар қабылдауы керек. Бұл халықаралық тәжірибеде бар нәрсе – кейде станция жанындағы ауылдарға электр энергиясын тегін беру немесе тарифті төмендету түрінде компенсация жасалады. Бәлкім, бізде де болашақта осындай қадам қарастырылар. Қазірше ондай ұсыныс жоқ, бірақ қоғам тарапынан талап қойылса, билік ойлануы мүмкін.
Түйіндей айтқанда, Үлкен ауылының тұрғындарына АЭС үшін арнайы өтемақы төленбейді, себебі ресми көзқарас бойынша, станция қауіпсіз, зиянсыз болмақ. Оның орнына мемлекет сол өңірді дамытуға уәде береді – жаңа жұмыс орындары, индустриялық аймақ, туризм және инфрақұрылым жақсаруы сияқты. Халыққа тікелей ақша берілмеуі алғашқыда түсінбеушілік тудырса да, жобаның ұзақ мерзімді экономикалық әсері жергілікті өмір сүру сапасын көтереді деп үміттенеді әкімдік. Ең бастысы – қауіпсіздік. Егер АЭС расымен халықаралық қауіпсіздік стандарттарына сай салынып, экология мен халық денсаулығына залалсыз жұмыс істесе, онда өтемақы қажет те болмайды. Дегенмен билік халық сенімін жаулап алу үшін ашықтық пен жауапкершілікті күшейтуі тиіс. Алдағы жылдары АЭС құрылысы басталғанда (2028 жылы іргетасын құю жоспарланып отыр), қоғаммен әр қадам бойынша коммуникация орнату өте маңызды. Өтемақы төлемеу шешімі де дәл солай – егер шынында қауіпсіздік мықты болса, халық оны уақыт өте түсінеді. Ал егер болашақта күтпеген экологиялық мәселе шығып жатса, онда мемлекет әлеуметтік қорғаныс шараларын қайта қарауға міндетті болмақ.
Әзірге, «АЭС зиянсыз болады, сондықтан тұрғындарға қосымша төлем жоқ» деген жауаппен шектелген билікке қоғам тарапынан талап – осы уәдеде тұру, шынында да залалсыз, заманауи АЭС салынса, халыққа ең үлкен «өтемақы» – қауіпсіз әрі тұрақты энергия болмақ. Жергілікті қауым үшін маңыздысы – өздерін ұмыт қалдырмауын қадағалау: аурухана, жол, мектеп сияқты игіліктерді уәде еткесін, орындауды сұрап отыру. Бұл тұрғыда белсенді азаматтық бақылау қажет. Қазақстан өз тарихындағы тұңғыш атом электр станциясын салуға кірісер алдында, халықтың сенімі мен қауіпсіздігі ең алдыңғы орынға қойылуы тиіс.
Қорытындысында, өтемақы төленбейді деген шешімнің басты аргументі – АЭС еш зиян келтірмейді деуінде. Егер бұл сөз іс жүзінде дәлелденсе, тұрғындар да алаңсыз өмір сүре бермек. Ал билік сөзінде тұрмаса, онда халық талабы күшейіп, өтемақы түгіл жобаның өзі тоқтап қалуы ғажап емес. Сондықтан «сақтансаң – сақтаймын» дегендей, бастамашылар тұрғындармен диалогты күшейтіп, жобаның әр кезеңінде ашық есеп беріп отырғаны абзал. Халықтың қорқынышын сейілтіп, сенімін арттырғанда ғана, еліміздегі алғашқы АЭС жобасы сәтті жүзеге асып, жалпы қоғам қолдауына ие болады.