Тоғыз банктің жабылуы – тек жеке ұйымдардың мәселесі емес, бүкіл жүйедегі кемшіліктердің айқын көрінісі.
Қазақстанда 9 банк бірінен соң бірі жабылды. Халық ақшасын қалай алады және неге қаржы жүйесі қайта-қайта құлайды? Қазақстанда соңғы жылдары қаржы секторындағы тұрақсыздық қайтадан алдыңғы қатарға шықты. Тоғыз банктің жабылуы – тек жеке ұйымдардың мәселесі емес, бүкіл жүйедегі кемшіліктердің айқын көрінісі. Халық өз қаражатын қайтарудың жолын іздеп әлек болса, сарапшылар банк саласында жылдар бойы жиналған қателіктердің салдары енді ғана біліне бастағанын айтады. Банк неліктен жабылды? Жүйелік қате және оларға көз жұма қарау. Бүгінде таратылу кезеңіндегі банктер тізімі белгілі: «Валют-Транзит Банк», «Казинвестбанк», Delta Bank, Qazaq Banki, Эксимбанк Қазақстан, Capital Bank Kazakhstan, AsiaCredit Bank, Tengri Bank және Банк Астаны. Бұл тізім жыл сайын азаймай, керісінше көбейгендей көрінеді. Мамандар мұны «жүйеде ұзақ жылдар бойы ешкім шешпеген түйіндер» деп атайды.
Жалған активтер және тәуекелді несиелер
Бірқатар банктер жылдап өзін «сау» етіп көрсеткенімен, ішкі есептерінде сапасыз несиелер үлесі 60–80 пайызға дейін жеткен. Көп жағдайда несиелер иелерімен байланысы бар компанияларға берілген. Яғни, банк өз ақшасын өзімен байланысты тұлғаларға үлестіріп, кейін оны қайтарып алмады. Бұл туралы қаржы талдаушысы Ерлан Жақыпов былай дейді: «Бұл банктер қағаз жүзінде сау көрінгенімен, нақты өмірде оларды есептен шығарып тастау керек еді. Қаржылық есептерді қолдан жасай беру – банк саласындағы ескі дерт. Оның ақыры халықтың ақшасына тиеді». Сарапшылардың айтуынша, Ұлттық Банк пен Қаржы нарығын реттеу агенттігі жылдар бойы ескерту жасағанымен, нақты шешімдер дер кезінде қабылданбаған. Банк лицензиясынан айырылғанға дейін кемінде 3–5 жыл бойы дабыл қаққан жағдайлар бар. Экономист Меруерт Қанағат мұны ашық сынайды: «Реттеуші орган соңғы сәтке дейін күтпеуі керек еді. Қаржы институты әлсірей бастаған кезде дереу араласу қажет. Бізде көбіне банк мүлде құлаған кезде ғана лицензия тартып алынады. Ал шығынды халық көтереді».
Акционерлердің жауапсыздығы – ең үлкен мәселе
Таратылған банктердің басым бөлігінің негізгі қателігі – акционерлердің өз мекемесін жеке «қалталық ұйым» ретінде пайдалануы. Ақша бөлінді, бірақ банк орнына экономикаға бағытталуы тиіс қаражат шетелге шығарылып отырған кездер де болған. Қаржы нарығын зерттеуші Данияр Сәрсен жағдайды былай сипаттайды: «Біздің жүйеде банкті иеленген адам оны бизнес емес, жеке әмиян сияқты пайдаланды. Активтер сыртқа кетті, ал банк міндеттемесі халықтың мойнында қалды. Бұл тәжірибе тоқтамаса, жаңа банк дағдарысы қайталана береді». Таратылған банктер бойынша негізгі төлем мерзімі аяқталды. Көпшілік өз салымын бұрын-ақ қайтарып алған. Бірақ өтініш беруге үлгермеген мыңдаған азамат бар. Қор оларға арнайы тәртіппен ақша қайтаруды жалғастырып отыр. Негізгі ереже: өтемақы алу үшін құрметті себеп болуға тиіс. Қолданылуы мүмкін себептер: әскерде болу; елден тыс жерде жүру; мұрагерлік рәсімдеу; қамауда болу; сот мойындаған өзге де жағдайлар. Әр себепті растайтын құжат міндетті. Бұл талап бір жылға созылған мерзім ішінде адамның өтініш бере алмау себептерінің үздіксіз болғанын дәлелдеуді міндеттейді. Қор өтінішті 5 жұмыс күні ішінде қарайды. Мақұлданса, қаражат салымшының банк шотына аударылады. Бас тартылған жағдайда себептері жазбаша түсіндіріледі. Халыққа түсінікті болу үшін себептерді қарапайым тілмен былай түйіндеуге болады: Банктер өз ақшасын өз компанияларына таратты. Несиелер қайтпады. Арыз-шағым көбейсе де, реттеуші дер кезінде тоқтатпады. Банк ішіндегі шынайы жағдай жылдап жасырылды. Ақырында банк бос қалды, ал салымшы зардап шекті.
Банктердің бұл дағдарысы экономикаға қалай әсер етті? Халықтың банкке сенімі азайды. Әр банк жабылған сайын қарапайым азамат өзінің жинағын қайда салу керегін білмей қиналады. Несие пайызының өсуі. Банктер тәуекелден қорқып, пайыздық мөлшерлемені көтереді. Бұл бизнеске де, халыққа да тиімсіз. Экономика баяулайды. Басқарылмаған банк жүйесі – экономиканың жүрегіндегі ақау. Тұрақсыздық жалғаса берсе, ұзақ мерзімде инвестиция азаяды. Ерлан Жақыпов, қаржы талдаушы: «Біздің банктерде тәуекелді есептеу мәдениеті жоқтың қасы. Несие беру – банкке табыс әкелуі керек процесс. Ал бізде ол акционердің жеке мүддесіне жұмыс істеді. Егер бақылау күшеймесе, тағы да 2-3 банктің жабылуы ғажап емес». Меруерт Қанағат, экономист: «Таратылған банктердің басым бөлігін жылдар бойы «дәрігерге бармай жүріп асқынған ауру» деп айтуға болады. Жүйелі мәселені ерте анықтағанмен, оны шешетін нақты тетік болмады. Мемлекет алдын алу саясатын күшейтпей, банк секторын сауықтыра алмайды». Данияр Сәрсен, қаржы зерттеушісі: «Банкке иелік ететін адам оны өзінің жеке кәсібімен шатастырмауы керек. Халықтың ақшасына жауапкершілік – ең жоғары міндет. Егер жауапкершілік талап етілмесе, болашақта дәл осындай жағдай тағы қайталанады». Тоғыз банктің жабылуы – жай ғана тізім емес. Бұл – жылдар бойы жиналған қателіктердің, жіберілген олқылықтардың және жауапсыз акционерлік басқарудың салдары. Халық өз ақшасын қор арқылы қайтарып жатыр. Бірақ негізгі сұрақ – мұндай жағдай қайта болмас үшін не істейміз? Жүйені жедел сауықтырудың үш жолы бар: Банкті ерте кезеңде тексеру тетігін күшейту. Акционерлердің жеке жауапкершілігін қатаң заңмен бекіту. Қаржы есептерін ашық ету. Әйтпесе, әлсіз банктердің артында тағы да халықтың ақшасы қалады.