Қауіпсіздік пен құпия нысандар мәселесі – әр ел үшін маңызды.
Соңғы жылдары дрон технологиясы дүние жүзінде ғана емес, Қазақстанда да қарқын алып келеді. Бүгінде дрондарды бейнебаян түсіруден бастап ауыл шаруашылығында, құрылыс пен тасымалдауда қолдану кеңейіп барады. Әуе кеңістігінде пилотсыз ұшатын аппараттардың саны артқан сайын, оларды пайдалану тәртібін қадағалау да өзекті бола түсуде. Елімізде дрон иелеріне қатысты жаңа шектеулер мен айыппұлдар енгізілуі мүмкін бе? Бұл сұраққа заңнамалық өзгерістер мен ресми мәліметтер аясында жауап іздейік.
Қазақстанда дрондарды заңсыз қолдануға қатысты жауапкершілік күшейтілмек. Әуе кеңістігін пайдалану ережелерін бұзғаны үшін айыппұл көзделген. Елімізде пилотсыз ұшу аппараттарын пайдалану белгілі бір ережелерге бағынады. Қазақстанның авиациялық әкімшілігінің талабы бойынша, салмағы 250 грамнан асатын барлық дрондар есепке қойылуға (тіркеуге) жатады. Сондай-ақ, камерасы немесе деректер жинайтын сенсоры бар кез келген дрон да тіркелуі керек, салмағына қарамастан. Тек 250 грамнан жеңіл және ешқандай бейне-түсірілім құрылғысы жоқ ойыншық тектес дрондарға бұл талап қолданылмайды. Бұдан бөлек, 750 кг-нан ауыр өнеркәсіптік дрондар үшін басқа тәртіп қарастырылған (оларға мемлекеттік тіркеу рәсімі бар).
Дронды есепке қою (учетке алу) мен мемлекеттік тіркеу – екі бөлек ұғым екенін ескерген жөн. Көпшілік дрон иелері үшін міндеттісі – есепке қою куәлігін алу, бұл 5 жыл мерзімге беріледі. Ал аса ірі дрондарға ғана мемлекеттік тіркеу қажет болады. Бұдан бөлек, ұшу операцияларының категориясына қарай кей жағдайларда Авиация комитетінен ұшуға рұқсат алу қажет. Мысалы, елді мекендердің тұрғын тығыз аймақтары үстінде (қаладағы тұрғын аудандар, көпшілік жиналатын орындар) дрон ұшыру үшін арнайы рұқсат керек. Егер дрон ашық далада, елді мекеннен тыс жерлерде ұшырылса (т. с. с. «ашық категория»), онда қосымша рұқсат талап етілмейді. Бірақ қалай болғанда да, 250 граммнан ауыр кез келген дронның есептік нөмірі мен куәлігі болуы шарт – бұл заң талабы.
Сонымен қатар, дронның салмағы өскен сайын оны басқаруға қойылатын талап күшейеді. Салмағы 1,5 кг-нан асатын, бірақ 25 кг-нан жеңіл дронды қолдану үшін иесі 1-санатты оператор сертификатын алуға тиіс. Оператор болу үшін 16 жастан асқан азамат арнайы теориялық дайындық курсынан өтіп, емтихан тапсырады. Ал 25 кг-ға дейін және 750 кг-ға дейінгі ауыр дрондарды (ауыр жұмыстарға арналған) пайдаланушыларға 2-ші және 3-ші санаттағы сертификаттар керек – оған жас шегі 18+, қосымша оқу және тәжірибелік сынақ талап етіледі. Бұл талаптар дронды коммерциялық мақсатта қолданғанда (авиациялық жұмыс) маңызды. Ал жеке мақсатта жеңіл дрон ұшыратындар ең жеңіл санатқа жатқызылғанымен, жоғарыда айтқан есепке қою және қауіпсіздік ережелерін бәрібір сақтауы тиіс.
Қазақстан заңнамасында дрондарды заңсыз немесе ережені бұзып пайдаланғаны үшін әкімшілік жауапкершілік қарастырылған. Әуе кеңістігін пайдалану тәртібін бұзу – Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекстің 563-бабы 3-бөлігі бойынша жазаланады. Атап айтқанда, егер азамат дронды рұқсатсыз ұшырып, тыйым салынған аймақта қолданса, немесе оны тіркеусіз пайдаланып, әуе кеңістігінің пайдалану ережесін бұзса, оған айыппұл салынады. Айыппұл мөлшері – жеке тұлғаларға 10 айлық есептік көрсеткіш (АЕК), лауазымды тұлғаларға 20 АЕК. 2023 жылғы есептік көрсеткішпен есептегенде бұл шамамен жеке тұлғаға 39 мың теңге, мекеме не ұйым басшысына 78 мың теңге деген сөз. Егер бір жыл ішінде осы құқық бұзушылықты қайталап жасаса, жауапкершілік ауырлай түседі: қайталанған жағдайда жеке тұлғаға 15 АЕК, лауазым иесіне 25 АЕК айыппұл салынып, дрон тәркіленеді (құрал мемлекет пайдасына тәркілеу).
Айта кету керек, бұл – қазіргі қолданыстағы норма. Соңғы жылдары осы бап бойынша бірнеше адам жазаланғаны хабарланған. Мысалы, 2023 жылы рұқсатсыз дрон ұшырғаны үшін 30-дан аса адам әкімшілік жауапкершілікке тартылғаны туралы Азаматтық авиация әкімшілігі мәлімдеген. Әсіресе қала үстінде рұқсатсыз ұшқан дрондар, стратегиялық нысандарды (әуежай, әскери объект) жақыннан түсірмек болған әрекеттер жиі кездеседі. Заң бойынша стратегиялық маңызды ғимараттардың үстінде дронмен түсіруге қатаң тыйым салынған, оны бұзу – аумақтық шекараны заңсыз кесіп өтумен тең, қауіпсіздікке қатер саналады. Сондықтан ондай жағдайларда тек айыппұл емес, қажет болса қылмыстық тексеру де жүргізілуі мүмкін.
Дрон иелері бұл талаптарды біле бермеуі мүмкін. Биыл тамыз айында әлеуметтік желілерде контент жасаушыларға бағытталған үндеу кең тарады: «Қандай көлемдегі, салмақтағы дрон болмасын, міндетті түрде Авиациялық әкімшілікке тіркетіңіздер. Тіркеусіз әрі рұқсатсыз дрон көтерсеңіздер, жауапкершілікке тартыласыздар» деген ескерту айтылды. Бұл расында заңға сәйкес келетін талап. Алайда, тәжірибеде көп адам шағын квадрокоптерді «ойыншық» деп мән бермей, тіркемей қолданатыны да шындық. Дегенмен кез келген заңбұзушылық факт тіркелсе, жазадан құтылу қиын: мысалы, жақында ғана Ақтау маңында белгісіз әскери дрон табылғаны хабарланды, оны заңсыз ұшырушы іздестіріліп жатыр. Осындай оқиғалар қауіпсіздік күштерінің дрондарға көз қырағылығын күшейткені байқалады.
Дрондардың кең таралуы тек әуесқой түсіріліммен шектелмейді. Олар арқылы заңсыз әрекеттер де жасалуы мүмкін – барлау, контрабанда, тіпті қылмыстық мақсатта қолдану қаупі бар. Осы себепті қазір Қазақстан билігі дрондарға қатысты жауапкершілікті одан әрі қатайту мәселесін қарастыруда. 2025 жылы маусым айында Мәжіліс депутаты Елнұр Бейсенбаев Премьер-министр мен Қорғаныс министріне депутаттық сауал жолдап, пилотсыз аппараттарды заңсыз құрастыру және қауіпті мақсатта қолданғаны үшін әкімшілік те, қылмыстық та жазаны күшейтуді ұсынды. Депутаттың айтуынша, қолданыстағы шаралар заман талаптарына сай емес, ұлттық қауіпсіздікке қатер төндіруі ықтимал. Мысалы, бүгінде кез келген адам салмағы 10-15 кг-ға дейінгі қуатты дронды дүкеннен еркін сатып ала алады, ал оны құрастыру мен қолдануды бақылау жеткіліксіз.
Үкімет тарапынан бұл ұсынысқа құлақ асылып, жұмыс басталғаны хабарланды. Премьер-министр Олжас Бектеновтің жауабына сай, арнайы құқық қорғау және уәкілетті органдар дрондарды заңсыз қару ретінде қолданғандарды жазалау шараларын қатайту жоспарын әзірлеуде. Атап айтқанда, пилотсыз аппараттарды заңсыз жасап шығару, сату жолдарына тосқауыл қою, өндірушілерді лицензиялау, әр дронға жеке цифрлық паспорт (қашықтан идентификациялау жүйесі – Remote ID) енгізу, маңызды бөлшектеріне бірегей таңба қою секілді тетіктер талқылануда. Сондай-ақ, Қорғаныс министрлігі республикалық маңызы бар қалалар үстінде дрон ұшырмауға арналған арнайы аймақтар (UFZ – Unmanned Flight Zones) мен мемлекеттік күзетілетін нысандар төңірегінде шектеу аймақтарын (UARU) айқындап, белгілеу жұмысын жалғастыруда.
Бұдан бөлек, 2025-2031 жылдарға арналған пилотсыз жүйелерді дамыту бағдарламасы аясында 2026 жылдың алғашқы тоқсанында бірыңғай дрондар ұшуын басқару, бақылау және үйлестіру орталығын құру жоспарланған. Мұның өзі дрон қозғалысын нақты уақыт режимінде қадағалап отыруға, заңсыз ұшуларды жылдам анықтауға мүмкіндік береді деп күтілуде. Яғни, алдағы жылдары дрон иелеріне талап тек күшейе түспек.
Ал «қарапайым адамдарға жаңа айыппұл салына ма?» деген сұраққа келсек – иә, егер жоғарыда айтылған заң өзгерістері қабылданса, айыппұл мөлшерін ұлғайту, қайталанған жағдайда қатаңырақ жаза қолдану жүзеге асуы ықтимал. Қазіргі 10 АЕК айыппұлды азсынатындар көп, себебі қымбат дрондар үшін бұл елеусіз сома. Сондықтан заңсыздықтың алдын алу үшін жазаны ауырлату ұсынысы орынды деп бағаланып отыр. Дегенмен, жаңа талаптар енгізілсе де, ол ең алдымен дронды қасақана заң бұзушылыққа пайдаланғандарға бағытталады. Ешбір орган азаматтардың технология игілігін көру құқығын шектемек емес – тек қауіпсіздік пен тәртіп басты орында болмақ.
Қорыта айтқанда, Қазақстанда дрон индустриясы дами береді, сонымен бірге оның құқықтық реттелуі де жетілдіріле түседі. Жаңа айыппұлдар мен талаптар туралы естігенде, бұл дрондарды қолдануға түбегейлі тыйым емес екенін түсінген жөн. Мақсат – жауапты пайдалану мәдениетін қалыптастыру. Ережені сақтап, дроныңызды тіркеп, рұқсат етілген жерде ұшыратын болсаңыз, ешқандай айыппұл сізге «қатер» төндірмейді. Ал қауіпсіздік пен құпия нысандар мәселесі – әр ел үшін маңызды, сондықтан бұл саладағы заңнаманың қатаңдауы – заман талабы. Бастысы, дрон иелері жаңа қағидаларды білуі және орындауы қажет, сонда ешқандай жағымсыз жайттарға ұшырамайды деп санаймыз.