Астанадағы лифт апаты Төлебаев көшесіндегі 16 қабатты тұрғын үйде болды.
13 қараша 2025 жылы Астана қаласындағы «Арыстан» тұрғын үй кешенінде қайғылы оқиға болды. Көпқабатты үйдегі лифт шахтаға құлап, ішінде жөндеу жасап жүрген үш жұмысшының біреуі сол жерде көз жұмды, екеуі ауыр жарақатпен ауруханаға жеткізілді. Бұл төтенше жағдай қоғамның назарын лифт шаруашылығындағы мәселелерге тағы аударды. Енді еліміздегі барлық лифттерге жаппай тексеру жүргізіле ме? Неліктен лифт апаттары жиілеп кетті? Мәселені ресми деректер мен сарапшылар пікірі негізінде талдап көрейік.
Астанадағы лифт апаты Төлебаев көшесіндегі 16 қабатты тұрғын үйде болды. Сол күні кешке лифтте жоспарлы жөндеу жүргізіліп жатқан кезде кабель үзіліп, лифт кабинасы 7-қабаттан 1-қабатқа құлдилап кеткен. Кабина ішінде лифт қызмет көрсетуші компанияның үш қызметкері болған. Олардың бірі – 1983 жылы туған жұмысшы – ауыр жарақаттан оқиға орнында жан тапсырды, қалған екі адам сан түрлі жарақаттармен №1 қалалық ауруханаға жатқызылды. Дәрігерлердің мәліметінше, бір науқастың халі орташа ауыр, екіншісінікі өте ауыр деп бағаланған, реанимацияда қарқынды ем қабылдауда. Оларға қажетті барлық медициналық көмек көрсетіліп жатыр деген ақпарат таратылды.
Оқиға бойынша сол бойда қылмыстық іс қозғалды. Полиция департаменті Еңбекті қорғау қағидаларын бұзу, абайсызда адам өліміне әкеп соқтыру бабы бойынша тергеу бастап кетті. Тергеу барысында лифт құлауының нақты себебі анықталатын болады. Алғашқы болжамдар бойынша, кабинаны жоғары-төмен жүргізетін тростың үзілуі немесе тежегіш жүйесінің істен шығуы мүмкін. Техникалық ақаудың неден туындағанын арнайы сараптама көрсетуге тиіс.
Осы апаттан кейін, Астана қаласының әкімдігі шұғыл түрде аталған тұрғын үй кешеніндегі лифттердің жағдайын тексеруге кірісті. Тексеру барысында таңқаларлық дерек анықталды: үйде жалпы 16 лифт қондырғысы бар болса, соның 6-ауы ғана жұмыс істеп тұрған, қалған 10 лифт бұрыннан жарамсыз деп танылып, тоқтап тұрған екен. Демек, кешендегі лифт шаруашылығы өзінен-өзі апатты жағдайда болғанын аңғаруға болады. Тұрғындардың айтуынша, бұл бірінші оқиға емес: биылғы тамыз айында дәл осы үйде ішінде бала бар лифт құлап, абырой болғанда ешкім зардап шекпеген. Сол кезде де тұрғындар лифттің қауіпті екеніне шағымданып, қадағалау органдарына хабарлағанымен, нақты шара қабылданбаған көрінеді.
Мұндай қайғылы жағдай қоғамда үлкен резонанс тудырды. Жергілікті билік енді қаладағы лифт компанияларының қызметін түбегейлі тексереміз деп уәде беруде. Астана әкімдігі өкілдері азаматтардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін жауапты мекемелердің барлығына тапсырма бергенін хабарлады. Қазірдің өзінде елордадағы өзге тұрғын үйлердегі лифттердің ахуалы да тұрғындар тарапынан жіті бақылауда: әлеуметтік желілерде жұрт өз үйлеріндегі лифт проблемаларын жарыса жазуда. Бұл – тиісті органдарға үлкен белгі.
Қазақстандағы лифт шаруашылығының біраздан бергі мәселесі – жабдықтардың тозуы және қызмет көрсетудің сапасыздығы. Ресми статистикаға сәйкес, республика тұрғын үй қорында барлығы 34 811 лифт бар. Солардың ішінде 4 877 лифтінің пайдалану мерзімі 25 жылдан асып кеткен, яғни нормативті қызмет ету мерзімі өтсе де қолданылып жүр. Бұдан бөлек, 3 271 лифт күрделі жөндеуді қажет етеді деп танылған. Яғни, елдегі әр бес лифтінің бірі алмастыруды не күрделі жаңартуды талап етеді деген сөз. Мұндай ескірген лифттер уақыт өткен сайын істен шығып, апат қаупін төндіреді.
Норматив бойынша, лифтінің қызмет ету мерзімі – 25 жыл. Одан кейін толық ауыстыру керек. Алайда, біршама көпқабатты үйлерде лифттер 30-40 жылдап жаңаланбай келеді. Бұған себеп – тұрғын үйлердің меншік иелері (ПИК немесе МИБ) мен жергілікті әкімдіктердің қаржы таба алмауы, жауапкершіліктің әр тарапқа бөлініп, нақты қолға алынбауы. Лифтті ауыстыру қымбат, бір жеделсатыны жаңалау орта есеппен 10-15 миллион теңге тұрады. Тұрғындардың көпшілігі мұндай қаражатты жинауға қауқарсыз, ал бюджеттен тікелей қаржы бөлу заң бойынша қиын (себебі тұрғын үй – меншік иелерінің ортақ мүлкі).
Сонымен қатар, лифт қызметін көрсету саласында жүйелік түйткілдер бар. 2018 жылы елорда әкімі болған Әсет Исекешев атап өткендей, «бұл сала толығымен бизнестің қолында», яғни үйге қызмет көрсететін ПИК-тер мен жеке лифт компаниялары жауапты. Астанада сол жылы 60-тан астам лифт сервистік компания жұмыс істеген, бірақ соның жартысынан азының ғана білікті мамандары мен техникалық базасы талапқа сай екені анықталған. Қалғандары тұрғындармен келісімшарт жасап алып, міндетін дұрыс орындамайтын болған. Мұның салдары – сапасыз күтім, уақтылы техникалық тексерістің жүргізілмеуі. Исекешевтің айтуынша, 2018 жылдың басынан Астанада лифтте адамдар қалып қою немесе құлау тәрізді 6 оқиға тіркелген, екі бала лифт ішінде тұрып қалған жағдай да орын алған. Сол кезде әкімдік лифт компанияларын жаппай тексеріп, тіпті заңға өзгеріс енгізу мәселесін көтерген еді. Барлығы 4 900 лифтіні қамтитын қала лифт шаруашылығына прокуратурамен бірге кезектен тыс тексеріс жүргізу алгоритмі дайындалған болатын.
Бұл тек Астана емес, бүкіл елге тән проблема. Алматы қаласында 1 900 лифт шұғыл жөндеуді немесе ауыстыруды қажет ететіні туралы Мәжіліс депутаттары 2020 жылы мәлімдеген. Павлодар облысында 1 500, Шығыс Қазақстанда 1 200-ден астам лифт тозған күйде пайдаланылуда делінді. Өкінішке қарай, осы айтылған мәселелер толық шешімін таппай келеді: жыл сайын түрлі қалада қайғылы лифт оқиғалары болып тұрады. Мысалы, 2019 жылы Нұр-Сұлтанда (Астанада) көпқабатты үйде лифт құлап, бір әйел қаза тапқан жағдай қоғамды дүр сілкіндірген еді. 2021 жылы Алматыда ауруханада лифт істен шығып, жүкті әйел мерт болған. Мұндай жантүршігерлік оқиғалар «ескі ліфт – жау шақырар» дегенді дәлелдеп отыр.
Неліктен лифт жиі құлайды? Мамандар оның бірнеше себебін айтады:
Тозығы жеткен техника. Жоғарыда келтірілгендей, мыңдаған лифт пайдалану мерзімі өтіп кетсе де қолданылуда. Металл шаршауы, тежеу жүйесінің ескіруі, электрондық блоктардың көнеруі – бәрі бір күні ақауға соқтырады. Күтімнің нашарлығы. Жауапты мекемелер (ПИК, сервистік компания) тиісінше қызмет көрсетпейді. Регламент бойынша лифтке ай сайын техникалық тексеріс, майлау, қажет жерін ауыстыру жұмыстары жүруі керек. Шын мәнінде көп жерде қаражат үнемдеу үшін бұл жасалмайды. Бақылаудың босаңдығы. Мемлекеттік органдар тарапынан қадағалау әлсіз болды деп сыналды. Бұрын индустрия министрлігіне қарасты өнеркәсіптік қауіпсіздік комитеті тексерген, қазір төтенше жағдайлар министрлігі айналысады. Алайда, жоспарлы тексеріс сирек, көбіне апат болған соң қозғалады. Компаниялардың біліксіздігі. Білікті маман тапшылығы бар. Лифт жөндеуші электромеханиктердің еңбегі ауыр, жалақысы аз, сондықтан бұл салада кәсіпқой кадрлар жетіспейді. Исекешев айтқандай, «адамдардың қауіпсіздігіне тікелей қатысы бар жерде тек кәсіпқойлар жұмыс істеуі керек», өкінішке қарай іс жүзінде олай болмай тұр.Осындай қайғылы жайттар қайталанбас үшін не істеліп жатыр? Ең алдымен, әр оқиғадан соң жергілікті жерлерде жедел тексеріс жүргізіледі. Мысалы, Астанадағы соңғы апаттан кейін қала әкімдігі сол үйдегі барлық лифттерді тоқтатып, тәуелсіз сараптама тағайындады. Егер ақау анықталса, толық жөнделмейінше қосылмайды деп отыр. Сонымен бірге, елорда билігі басқа тұрғын үйлерге де мониторинг жүргізбек. Бірақ бұл – уақытша шаралар.
Жалпыұлттық деңгейде де өзгерістер бар. Еуразиялық экономикалық комиссия 2024 жылы «Лифтілердің қауіпсіздігі» техникалық регламентіне өзгерістер енгізіп, Қазақстанда 25 жылдан астам пайдаланылған ескі лифттерді 2025 жылы міндетті түрде ауыстыруды талап етті. Осы талапқа сәйкес, елімізде жоғарыда айтылған 4 877 ескі лифтіні ауыстыру жұмыстары басталып кетті. Үкімет бұл мақсатқа қаржылай қолдау көрсетуде: республикалық бюджеттен тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық бағдарламасы арқылы облыстарға 0,1% жылдық мөлшерлемемен 7 жылға дейін бюджеттік кредит беріледі. Сол қаржы жергілікті әкімдіктер арқылы көпқабатты үйлердегі лифттерді жөндеу немесе жаңасына ауыстыруға жұмсалады. Тұрғындар алған қарызды 7-15 жылдың ішінде өтейді. Осы тетік арқылы 2019 жылдан бері 1728 лифт жаңасына ауыстырылған екен. Әлі де мыңдаған лифт кезегін күтіп тұр, бірақ жұмыс қарқын алғаны байқалады.
Сонымен бірге, 2023 жылы Әділет министрлігі лифттердің техникалық тексеруі мен қызмет көрсетуін жетілдіруге бағытталған жаңа стандарттар бекітті. Енді әр лифтке жауапты ұйымның білікті мамандары болуы, қызметкерлерді оқыту жүйесі, төтенше жағдайлардың алдын алу протоколдары қатаң регламенттелмек. Лифтілерді орнату мен пайдалану талаптарын бұзғандарға айыппұл да қарастырылған. Мысалы, тұрғын қауіпсіздігіне зиян келтіретін ереже бұзылса, пәтер иелері кооперативі немесе сервистік компания үлкен айыппұл арқалауы мүмкін (ӘҚБтК бойынша).
Елімізде жаппай барлық лифтті тексеру жүргізіле ме? Дәл қазір ондай науқан жарияланған жоқ, алайда әр өңірдің әкімдігі өз аймағында қауіпті лифттерді анықтап, жоспардан тыс тексерістер ұйымдастыруы ғажап емес. Ақтөбе, Шымкент, Қарағанды сынды қалалардың тұрғындары да әлеуметтік желіде лифт мәселесін айтып дабыл қағуда, сол себепті жергілікті билік әрекетсіз қалмасы анық. Бұқаралық ақпарат құралдарының сауалына жауап берген Төтенше жағдайлар министрлігінің өкілдері «лифт қауіпсіздігі – тұрақты бақылауда, әр шағым бойынша шара қолданамыз» деп сендірді. Бірақ шын мәнінде бұл салада әлі де жүйелі өзгеріс қажет екені көрінеді.
Астанадағы адам өліміне соқтырған лифт апаты – қайталанбауы тиіс қателіктерге сабақ. Қазақстанда тұрғын үйдегі лифттердің басым көпшілігі ескі, немесе оларға қызмет көрсету сапасы сын көтермейді. Мұның шешімі – техникалық жаңғырту мен тиімді бақылау. Қуаныштысы, қазірдің өзінде нормативтік шаралар қабылданып, ескі лифттерді алмастыру қарқыны жылдамдауда. Алайда тек техника емес, адам факторын да ұмытпау керек: лифт компанияларының кәсібилігін арттыру, жауапсыздарға қатаң жаза қолдану маңызды.
Лифт – тұрғындардың күнделікті өмірінің бір бөлшегі, оны пайдалану қауіпсіздігі ең алдымен алдын алу шараларына байланысты. Егер әр тұрғын үйдегі лифт дер кезінде тексеріліп, тозған бөлшектері ауыстырылып отырса, апаттар болмас еді. Сол үшін тұрғындар да бейжай қалмай, өз үйлеріндегі лифт жағдайын талап етіп сұрауы тиіс, ал ПИК пен қызмет көрсетушілер бұған құлақ асуы керек. Мемлекет тарапынан жеңілдетілген қаржы, қадағалаушы органдар тарапынан тұрақты мониторинг қатар жүргенде ғана нәтиже болады.
Астанадағы апаттан кейін ел арасында «барлық лифтті түгел тексерсін» деген талап күшейді. Расында да, бұл – баршамыздың қауіпсіздігіміз үшін қажет қадам. Тек бір оқиғамен шектелмей, ұлттық деңгейде лифт шаруашылығын кешенді модернизациялау бағдарламасы керек. Қазір қолға алынған 7 жылдық жаңғырту жоспары соның бастамасы боларына үміт бар. Ендеше, алдағы жылдары ескі лифттердің орнына жаңа, заманауи қауіпсіздік жүйелерімен жабдықталған лифттер орнап, тұрғындар алаңсыз мінетін күн туса игі. Ең бастысы – адам өмірінен қымбат ештеңе жоқ, сондықтан қауіпсіздік талаптары қатаң сақталуы тиіс деп түйіндейік.