Жаңа автолизинг жүйесі: Қазақстандa көлік алу енді жеңілдей ме?

Қазақстан үкіметі және Сауда және интеграция министрлігі жуырда азаматтарға арналған автолизингті енгізу туралы құжат пен бағдарламаны қоғамдық талқылауға шығарды. Ресми жарияланғандарға сәйкес, жаңа құрал жеке тұлғалардың жеңіл автомобильді лизинг арқылы алып, кейін оны сатып алу не кері қайтару шарттарын қарастырады; механизм 2025 жылғы 1 желтоқсаннан бастап іске қосылады деп жоспарланып отыр. 

Бұл — қазақстандық нарық үшін айрықша қадам: бұрын лизинг негізінен кәсіпкерлік пен юр тұлғаларға арналса, енді тұрғындарға арналған балама қаржылық құрал пайда болмақ. Алайда бастаманың сипаты, мөлшерлемелер мен шарттары нарыққа, банктерге, автосалондарға және тұтынушыларға әртүрлі әсер етуі мүмкін. Төменде бағдарламаның шарттары, ықтимал салдары және сарапшылар айтқан тәуекелдерді жүйелі түрде талдап шықтық.

1) Бағдарламаның басты шарттары 

– Іске қосу мерзімі: 1 желтоқсан 2025 деп жарияланды
– Қолданыс аясы: жеке тұлғаларға арналған жеңіл көліктер (жеке мақсаттағы автокөліктер) — лизинг арқылы беріледі; кейін сатып алу немесе қайтару құқықтары қарастырылған. 
– Қаржыландыру көздері: хабарланғандай, Ұлттық қор, республикалық бюджет және Ұлттық банктың қаражаты есебінен жалпы көлемі шамамен 82 млрд теңге деңгейінде қарастырылды (мәлімет әрталай қайнарларда көрсетіледі). 
– Негізгі шарттар (жобаға енгізілген талаптар): лизинг мерзімі автоның пайдалы пайдалану мерзімінің 75%-ына дейін; тиімді жылдық мөлшерлеме мен сыйақылардың жиынтық шегі қолданылады (жоба мәтініне сәйкес кейбір шектеулер — мысалы, жалпы жүктеме шамамен жылдық 46% деңгейінен аспауы мүмкін). Бұл көрсеткіштердің нақты қолданылуы әрі түсініктемесі нормативтік актілерде нақтыланады. 

2) Бастама не үшін қажет?

Қазақстандағы автокөлік қолжетімдігін арттыру — экономикалық және әлеуметтік маңызды мәселе. Президенттің және үкіметтің тапсырмасымен жасалған шаралар ішкі сұранысты тұрақтандыру, халықтың тұрмыс сапасын жақсарту және жеңілдетілген қаржылық құралдарды халыққа ұсыну мақсатында жүзеге асырылуда. Ресми сөздерде автолизинг халыққа жаңа мүмкіндіктер береді деп көрсетілді. 

Сонымен қатар экономиканы жандандыру, отандық автомобиль құрастыру саласын қолдау және автонарықтағы сұрыптауды реттеу сияқты мақсаттар да аталып отыр — әсіресе бағаның өсуі мен валюталық құбылмалылық шарттарында үйкеліс азайтуды көздейді. 

3) Артықшылықтары — кім үшін тиімді?

Тұтынушыларға: бастапқы жарнасы жоқ немесе аз, қолданыстағы кредиттерге қарағанда икемді төлем кестесі, жаңа автокөлікті жылдамырақ алу мүмкіндігі. Бағдарлама тұтынушыларға автокөлікті «пайдаланып, кейін сатып алу» опциясын береді, бұл алғашқы кезеңде шығындарды төмендетеді. 

Өндірушілер мен дилерлерге: сұранысты ұлғайту арқылы сатылым көлемін арттыру мүмкіндігі; мемлекеттік қаржыға қосымша кепілдік ретінде нарыққа жаңа ағын енгізу. 

Банктар мен лизинг компанияларына: жаңа өнім — жаңа портфель, бірақ мемлекеттік қолдауға байланысты тәуекелдердің қайта бөлінуі мүмкін, әсіресе мемлекеттік қаржымен қамтамасыз етілген бағдарламаларда. 

4) Тәуекелдер мен сын — нені ескеру керек?

a) Қаржылық жүктеме және мөлшерлемелер. Жарияланған жобаларда сыйақылар мен неустойкалардың жиынтық шегі көрсетілгенмен (мысалы, кейбір мәтіндерде 46% жылдық шегінде шектеу туралы айтылады), нақты тиімді мөлшерлеме нарықтық жағдайға байланысты әртүрлі болмақ және тұтынушы үшін айқын түсіндірілуі тиіс. Егер жалпы жүктеме жоғары болса, бұл автонесиелерден кемijat емес — тек шарт атауы ғана өзгереді.

b) Қамсыздандыру және кері қайтару механизмдері. Кестені бұзған жағдайда лизинг берушінің көлікті иемдену (істребование) құқығы бар; нормативті актілер төлем мерзімі туралы, айыппұлдар мен пенялар мөлшері туралы нақты тәртіп орнатуы керек. Мұндай нормалар азаматтар құқығын қорғаумен қатар нарықтағы тұрақтылықты қамтамасыз етеді. 

c) Инфляция және қайта сатылым бағасы. Автокөліктің пайдалану мерзімі, техникалық тозу және қайта сатылым құны лизинг шарты мерзімі аяқталғанда тұтынушының шешіміне әсер етеді. Егер нарықтағы құн динамикасы күтпеген бағытта болса, тұтынушы лизингтен кейін автокөлікті сатып алғанда шығынға ұшырауы мүмкін.

d) Қаржы ресурстарының шынайы көлемі. Жарияланған 82 млрд теңге — бағдарламаға алғашқы шеңбер болуы мүмкін; бұл ресурстар барлық сұранысты жаба ала ма — сұрақ ашық. Бағдарлама іске қосылғанда нақты қаржыландыру кестесі мен квоталар белгілі болуы тиіс.

5) Нарықтық әсерлер — дилерлер, банк секторы және бәсекелестік

Дилерлер мен отандық құрастырушылар үшін бағдарламаның арқасында жаңа тұтынушылық сұраныс пайда болады — бұл әсіресе қазақстандық өндірушілер мен құрастыру желілеріне жақсы әсер етуі мүмкін. Бірақ импортталатын автокөліктерге дағдарыс жағдайында сұраныс қысқаруы ықтимал; сол себепті бағдарлама нарық құрылымын өзгертеді. 

Банктер мен лизинг компаниялары қосымша өнім ұсына отырып, кредиттік портфельдерінің құрылымын өзгертуі тиіс болады. Сонымен қатар мемлекеттік қолдаудың болуы жеке лизинг өнімдерін коммерциялық нарықпен салыстырғанда тартымды етуі мүмкін — бірақ бұл бәсекелестікті де күшейтеді және бизнес-модельдерді қайта қарауға итермелейді. 

6) Сарапшылардың пікірі: кім не дейді?

– Кейбір экономистер мен нарық сарапшылары бағдарламаны — тұтынушыларға көмек және сұранысты қолдау құралы ретінде оң бағалайды, алайда олар мөлшерлемелер мен шарттардың айқын әрі әділ болуын талап етеді; әйтпесе лизинг «жаңа атау — ескі проблемалар» қаупін тудырады.

– Қаржы институттарының өкілдері бағдарламаны іске қосу арқылы клиенттер базасын кеңейтуге қызығушылық танытады, бірақ мемлекеттік кепілдік схемасының дәл механикасы мен тәуекелдердің бөлінуі нақты анықталмайынша, қаржы институттары сақтықты ұстанады. 

7) Қорытынды — не өзгеруі мүмкін және халыққа кеңес

Не өзгеруі мүмкін: 1) қысқа мерзімде автосату көлемі артуы ықтимал, 2) отандық құрастыру өндірісіне сұраныс түсуі мүмкін, 3) банк және лизинг өнімдерінің ассортименті кеңейеді

Тәуекел мен сақтық: азаматтарға кеңес — шарттарды жан-жақты оқу, тиімді жылдық мөлшерлемені (TЕR — тиімді жылдық шығын) есептеу, айыппұлдар мен мерзім бұзылғандағы салдарын нақты түсіну. Сондай-ақ бағдарламаның толық нормативтік актілері шыққаннан кейін ғана нақты салыстырулар жасап, шешім қабылдаған дұрыс. 

Ашықтықты күшейту қажет — бағдарламаға бөлінетін нақты квоталар, жылдық шығындардың есептелуі, тұтынушы құқығын қорғау механизмі және шағымдарды қарау тетігі туралы егжей-тегжейлі ақпаратты жариялау. Бұл нарықтың сенімділігін арттырып, бағдарламаның мақсатты топқа тиімді жетуіне көмектеседі.