Азық-түлік бағасы антикризистік шараларға қарамастан неге өсіп жатыр?

2025 жылдың соңғы айларында Қазақстанда инфляция қайта көтеріліп, азық-түлік бағалары айтарлықтай өсті. Ұлттық статистикаға сәйкес, 2025 жылғы қыркүйекте жылдық инфляция 12.9% деңгейінде тіркеліп, азық-түлік өнімдері бойынша жылдық өсім 12.7% болды.

Жағдайдың фактілері (негізгі цифрлар) 

Қазақстанда жалпы тұтыну бағаларының индексі (CPI) 2025 жылы қыркүйекте 12.9% жылдық өсімге жетті; айлық өсім шамамен 1.1% болды. Азық-түлік инфляциясы (food inflation) 2025 жылғы қыркүйекте шамамен 12.7–12.8% деңгейінде тіркелді — бұл соңғы айларда айтарлықтай үдемелі өсім.

Бағалардың өсуінің негізгі драйверлері

1. Халықаралық тауар бағалары мен сыртқы шоктар. Әлемдік тамақтық қымбаттаулар, атай-ала өсімдік майы, астық және энергия бағалары ішкі нарыққа тез әсер етеді — Қазақстан импортқа тәуелділіктің белгілі бөлігінде отыр.

2. Теңгенің әлсіреуі. Ұлттық валюта құнсызданғанда импорттық тауарлар қымбаттап, сатушылар бұл шығынды бағаға қосады. Сауалнамаларда азаматтардың көпшілігі теңге мен сыртқы факторларды баға өсімінің негізгі себептері ретінде атайды.

3. Ақша-несие және сұраныс факторлары. Қолда бар ақша көлемінің ұлғаюы (бастысы — кеңейтілген ақша массасы) сұранысты өсіріп, қысқа мерзімде бағаны арттырады.

4. Тасымалдау, логистика және делдалдар маржасы.

Аймақтарда тауарды жеткізу мен сақтау шығындары, сондай-ақ бірнеше сатылы делдалдар арқылы өту бағаны көтереді; регуляция мен бәсекелестіктің әлсіздігі маржаларды өсіруге мүмкіндік береді.

Үкіметтің антикризистік шаралары (қысқаша)

2025 жылғы қазанның екінші онкүндігінде билік азық-түлік пен коммуналдық тарифтердің өсуіне уақытша шектеулер, аймақтық тұрақтандыру қорларын күшейту, отынға мораторий сияқты шаралар, сондай-ақ шағын және орта бизнесті қолдау туралы шешімдер қабылдады. Бұл шаралардың бір бөлігі: тұрақтандыру қорлары арқылы ауыл шаруашылығын қосымша қаржыландыру, аймақтық комиссиялар арқылы делдалдарды тексеру және бағалық маржаларды бақылау күшейтіледі. (посттар: 16–20 қазан 2025 ж.).

Неліктен шаралар дереу бағаны тоқтата алмады — сараптамалық талдау

1. Шаралардың әсері уақытша және бағытталмаған болуы мүмкін. Тұрақтандыру қорларына қосымша қаржы беру немесе мораторийлер — қысқа мерзімді шиеленісті бәсеңдетеді, бірақ құрылымдық мәселелерді (импортқа тәуелділік, өндірістік шығындар) шешпейді. Нәтижесінде баға қысқа мерзімде ғана тұрақтап, содан кейін әлемдік немесе валюталық жаңғырықтар әсерінен қайта көтерілуі ықтимал.

2. Жеткізу тізбегі мен логистикаға әсер етуі кеш жүреді. Ауыл шаруашылығын қолдау шаралары өнім көлемін көбейтеді, бірақ жаңа өнім мен экспорттық тізбекті теңестіру — маусымдық циклдерге және келесі егістікке дейін бірнеше айлар алады. Сондықтан ұсыныстың тез өсуін күтпеу керек.

3. Теңгенің әлсіреуі және сыртқы инфляциялық шоктар жалғасуда. Валюта курсындағы теңсіздік шешілмесе, импорттық компоненттері көп өнімдердің бағасы өсуді жалғастыра береді. Бұл шаралар орталық банктың ақша-несие саясатымен тығыз үйлескенде ғана тиімді болуы мүмкін.

4. Баға бақылауы мен нарықтық бәсекелестіктің шектеулері. Мораторийлер мен баға шектеулері кейде жеткізушілерді таң қалдырып, тауар тапшылығына әкеп соғуы ықтимал; нарықтағы бәсекені арттыру және логистиканы жақсарту ұзақ мерзімді шешім болып табылады.

Қысқа және орта мерзімді тәуекелдер

Әлеуметтік қысымның күшеюі: төмен табысты үй шаруашылықтары азық-түлік шығындарын өтей алмайды. Инфляциялық күтулердің тұрақтанбауы: тұрғындар бағалардың әрі қарай өседі деп күткен жағдайда баға-монетарлық циклді күшейтеді.

Ұсыныстар — тиімділікті арттыру үшін

1. Қысқа мерзімде (1–6 ай): Тұрақтандыру қорларын мақсатты пайдалану — ең аз қамтылған топтарға (әлеуметік лист) субсидия, азықтық көмек. Аймақаралық логистика мен тасымалдауды уақытша субсидиялау (шамадан тыс маржаларды қысқарту үшін). Маржалар мен делдалдарды анықтайтын аймақтық мониторингті күшейту — жария есеп беру арқылы нарықтық ашықтықты арттыру.

2.Орта мерзімде (6–24 ай): Ауыл шаруашылығын тұрақты қолдау: өнімділік пен сақтау инфрақұрылымына инвестиция (бөлме тоңазытқыштар, қоймалар, тасымалдау). Импортқа тәуелділікті төмендету стратегиясы — жергілікті қайта өңдеуді дамыту, сертификаттау және кластерлік ынтымақтастық. Монетарлық және фискалдық саясаттың үйлестігі: валюта тұрақтылығын қамтамасыз ету және нарықтағы инфляциялық күтулерді басқару.

3. Ұзақ мерзімде (2+ жыл): Ауыл шаруашылығын диверсификациялау, агротехнология енгізу, су ресурстарын тиімді басқару. Бәсекелестікті күшейту үшін заңнамалық түзетулер: импорттың ашықтығын, нарыққа кіруді жеңілдету, монополияға қарсы іс-шаралар.

Қорытынды — не күтуге болады

Антикризистік шаралар (мораторий, тұрақтандыру қорларын күшейту, әлеуметтік қолдау) — азаматтарды уақытша қолдап, бағаның күрт секіруін шектеуі мүмкін. Дегенмен, егер шаралар тек қысқа мерзімді және нарықтық құрылымдық проблемаларды шешпесе (импорт тәуелділігі, теңге құнсыздануы, жеткізу-логистика мәселелері), азық-түлік бағасы қайта өсуді жалғастыруы ықтимал. Сарапшылардың болжамы бойынша, қысқа мерзімде баға өсуін азайтуға бағытталған шаралар белгілі нәтиже бермеген, тұрақты баға тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін ауыл шаруашылығын және логистиканы жүйелі түрде дамыту қажет.