Қазақстандағы ата-ана мен бала арасындағы діни көзқарас қайшылығы — қоғамдағы ең нәзік және көпқырлы мәселелердің бірі.
Қазақстан — түрлі этностар мен конфессиялар тоғысқан ел. Конституция елді зайырлы мемлекет деп белгілейді, яғни дін мен мемлекеттің істері бөлінген. Алайда шынайы өмірде, әсіресе отбасында діни сенім мен көзқарастың айырмашылығы күрделі әлеуметтік мәселеге айналып отыр. Ата-ана мен бала арасындағы діни пікір қайшылығы жеке сенімнен бастап білім, мәдениет, құқық және психология салаларына дейін әсер етеді, деп жазады Skifnews.kz ақпарат порталы.
Қазақ қоғамында дін мен дәстүр — ғасырлар бойы қатар қалыптасқан екі рухани тірек. Дәстүр ұлттың тұрмысынан, салтынан, өмірлік тәжірибесінен нәр алса, дін адамның рухани сенімін айқындайды. Алайда кейде осы екі құндылықтың тоғысқан тұсында қайшылықтар туындайды.
Негізінде дін мен дәстүр бірін-бірі толықтыруы керек. Өйткені дәстүр – ұлттың рухани жадын сақтаса, дін – оны адамгершілікпен, сеніммен байытады. Ал үйлесім мен теңдік сақталмаса, қақтығыс та сол жерден басталады.
Қайшылықтың негізгі түрлері
Қазақстандағы діни көзқарас айырмашылығы көбіне төрт бағытта байқалады:
1.Мектептегі діни киімге шектеу. Білім беру ұйымдары “оқушының киімі оқу процесіне сай болуы тиіс” деген қағидамен хиджаб пен діни белгілерге тыйым салады. Бұл кей ата-аналар үшін діни сенімге қысым ретінде қабылданады.
2.Діни және зайырлы білімнің қақтығысы. Кейбір ата-аналар баласын медресеге бергісі келеді, бірақ заң бойынша міндетті орта білім зайырлы бағдарда болуы керек.
3.Отбасылық талаптар мен жеке еркіндік. Үйде діни нормаларды қатты ұстануды талап ететіндер бар, ал жастар заманауи, либерал көзқарас ұстанады.
4.Қоғамдық көзқарас. Әлеуметтік желілерде діни еркіндік пен зайырлылық арасындағы пікірталастар жиілеген.
Хиджаб мәселесі — ең өзекті тақырыптардың бірі. 2016 жылдан бері мектеп формасы туралы ережеде діни қауымдастыққа қатыстылығын білдіретін киім элементтеріне тыйым салынған. Осы норманың кесірінен ата-аналар мен мектеп әкімшіліктері жиі дауласып, сотқа жүгінеді.
Сот шешімдері мен қоғам реакциясы
Мысалы, 2024 жылы Қарағанды облысында Анель есімді оқушының ісі қоғам назарын аудартты. Сот мектептің хиджабпен кіруге тыйым салуын заңсыз деп танып, қыздың оқу құқығын қалпына келтіруді міндеттеді. Павлодар облысында да дәл осындай шешім қабылданып, екі оқушы қайта мектепке оралды. Бірі бұл шешімді “Конституция жеңісі” десе, екіншісі “зайырлылық қағидатына нұқсан” деп бағалады.
ҚР Ғылым және жоғары білім министрлігі өкілі Ержан Нүкежанов бұл тұрғыда:
“Зайырлылық — дінге қарсы ұстаным емес, ол мемлекеттің бейтараптығын білдіреді. Мектеп, денсаулық сақтау және отбасы қатынастары діни емес, азаматтық заңмен реттеледі,” — дейді. Ал Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының өкілі Ағабек Қонарбайұлы: “Балиғат жасына толмаған қыз балаға хиджаб кию парыз емес. Бұл — діннің талабы емес, мәдени және саналы таңдауға байланысты іс,” — деп түсіндіреді. Дінтанушы Ельнар Берікбаев та осы пікірді қолдап: “Хиджаб — араб мәдениетінің элементі. Қазақ дәстүрінде кимешек пен орамал бар, бірақ олардың мәні мен формасы бөлек. Бастысы — ниет пен түсінік,” — дейді. Психолог Бауыржан Ахметов қақтығыстың түп себебін коммуникация жетіспеушілігінен көреді: “Ата-ананың қысым көрсетуі баланың қарсылығын оятады. Ашық диалог пен сенімге негізделген әңгіме — қайшылықты шешудің ең тиімді жолы.” Қалқаман-2 мешітінде өткен семинарда дінтанушы, PhD докторант Гүлмира Ілесбайқызы да осы ойды қуаттады: “Отбасы — ең алғашқы әлеуметтік институт. Ата-ананың баласына сеніммен қарауы және діни тәрбиені түсіністікпен беруі — қақтығыстың алдын алудың кілті.”
Сопылық жолды насихаттаушы Құрбанәлі Ахмет ишан: “Діни сенім — міндет емес, жүректің ықыласы. Мәнін түсіндірмей талап қою — адамның діннен алыстауына апарады,” — дейді. Социолог Серік Сейдуманов жастардың дінді қабылдау формасы мен практикасы арасында айырмашылық бар екенін атап өтеді: “Қазіргі жастар үшін дін — әлеуметтік идентификацияның бір бөлігі ғана. Ал рәсімдерді орындау — олардың санасында міндет емес.”
Этнограф Гүлмира Ілесбайқызының пікірінше, ислам мен қазақ дәстүрінің арасы ажырамас байланыста: “Біздің дәстүр мен дін — бірін-бірі толықтыратын құбылыс. Дінді ұлттан ажырату — мәдениетті әлсірету,” — дейді ол. Ал имам Нұрлан Байжігітов: “Қазақ дәстүрінде шариғаттан бөлек ұят, ар, намыс сияқты рухани сүзгілер бар. Осы құндылықтарды ұмыту — дінді формалды түсіну,” — деп түйіндейді. 2021 жылғы халық санағы бойынша Қазақстан халқының 69,3 %-ы мұсылман, 17,2 %-ы христиан, 2,3 %-ы дінсіз, ал 11 %-ы жауап беруден бас тартқан. Қала тұрғындарының арасында мұсылмандар үлесі — 64,4 %, ауылда — 76,8 %. Елде 2024 жылы 3999 діни бірлестік тіркелген, оның ішінде 2858 — исламдық, 347 — православтық, 592 — протестанттық ұйымдар. Фридрих Эберт қоры жүргізген зерттеуге сәйкес, жастардың 55 %-ы өзін діни деп санайды, бірақ олардың көпшілігі діни рәсімдерге тұрақты қатыспайды. Тек 14,8 %-ы діни нормаларды үнемі ұстанады, ал 30,2 %-ы діни қызметке мүлде қатыспайды. Бұл деректер діннің формалды ұстанылатынын, яғни сенім мен тәжірибе арасындағы алшақтық бар екенін көрсетеді. Интернет пен әлеуметтік желілердің ықпалы да айқын: жат ағымдарға тартылған жастардың 88 %-ы діни контентті TikTok, YouTube және Telegram арқылы көрген. Ал діни экстремизмге тартылғандардың 55 %-ы — 29 жасқа дейінгі жастар.
Қайшылықты шешу жолдары
Сарапшылар бұл әлеуметтік феноменді шешудің бірнеше тетігін ұсынады:
1.Отбасылық диалог. Қысым мен тыйымнан гөрі ашық әңгіме мен сенім атмосферасын қалыптастыру.
2.Білім беру жүйесіндегі түсіндіру жұмысы. Дінтану және құқықтық сауаттылық сабақтарын енгізу арқылы зайырлылық пен сенім еркіндігін дұрыс түсіндіру.
3.Медиация институты. Қақтығыстарды шешуде психологтар мен дінтанушыларды тарту.
4.Сот тәжірибесін жүйелеу. Хиджаб таққан оқушылар мәселесіндегі шешімдерді бірыңғайлау және мектеп-құқық жүйесінің нақты нормаларын бекіту.
5.Ақпараттық науқандар. Дінді дұрыс түсіндіру, сенім бостандығын насихаттау және дін мен дәстүр үйлесімін көрсету.
Қазақстандағы ата-ана мен бала арасындағы діни көзқарас қайшылығы — қоғамдағы ең нәзік және көпқырлы мәселелердің бірі. Бұл тек дін туралы емес, тәрбие, мәдениет, коммуникация және білім туралы әңгіме. Қақтығысты шешудің басты жолы — диалог, түсіністік және өзара құрмет. Дін мен дәстүр бір-біріне қарсы емес, оларды үйлестіру — қоғамның рухани тұрақтылығының кепілі.