Қаржы нарығын реттеу агенттігінің төрайымы Мәдина Әбілқасымова түсіндіргендей, әрбір сатып алушы өзі төлейтін артық соманы білуге құқылы.
Жуырда Қазақстан дүкендерінде тауарлардың бағасын жаңа үлгіде көрсету талабы енгізілмек. Енді егер дүкен қандай да бір өнімді бөліп төлеу арқылы сататын болса, оның бағасы екі түрлі сомамен белгіленеді: біріншісі – тауардың толық құны (бірден төлеуге арналған), екіншісі – бөліп төлеу кезінде тұтынушының ақырына дейін төлейтін жалпы сомасы. Мәселен, бұрын витринада телефонның бағасы 100 000 теңге деп тұрса, енді оның жанына «бөліп төлеу бағасы» мысалы 120 000 теңге деп жазылуы мүмкін. Сауда саласындағы осы өзгеріс жақында күшіне енеді, деп хабарлайды Skifnews.kz ақпарат порталы.
Мұндай қос баға көрсетудің басты мақсаты – халықтың қаржылық сауаттылығын арттырып, жасырын үстеме ақыны ашып көрсету. Қазақстан Сауда және интеграция министрлігі 2025 жылы арнайы бұйрық шығарып, дүкендерге тауарды толық сатып алу бағасы мен бөліп төлеу арқылы сатып алу құнын бөлек көрсетуге міндеттеді. Бұған дейін елде заң бойынша тауарға қосарлы баға белгілеуге тыйым салынып келген еді. Яғни, бір тауардың бағасы төлеу тәсіліне қарамай бірдей болуы шарт болатын. Мысалы, кейбір кәсіпкерлер сатып алушы «қолма-қол төлесе арзан, картамен төлесе қымбат» деп екі түрлі бағасын қоюға тырысқанда, оны заңсыз деп танитын. Жаңа бұйрық осы тәртіпті өзгертті, бірақ өзгеріс тек бөліп төлеу жағдайына қатысты. Ал өзге жағдайларда, әсіресе қолма-қол ақшаға жеңілдік жасап, картаға қымбаттату сынды қос бағалылыққа әлі де тыйым бар екені нақтыланды. Демек дүкендерге тек бөліп төлеумен сатылатын тауарға екі түрлі бағаны қатар қоюға рұқсат. Сонымен бірге сатушыларға тұтынушыны белгілі бір төлем тәсілін пайдалануға мәжбүрлеуге болмайтыны тағы ескертілді.
Бұл өзгерісті енгізуге не түрткі болды?
Қаржы нарығын реттеу агенттігінің төрайымы Мәдина Әбілқасымова түсіндіргендей, әрбір сатып алушы өзі төлейтін артық соманы білуге құқылы. Сарапшылардың айтуынша, соңғы жылдары Қазақстанда тауарларды бөліп төлеу арқылы сатып алу кең таралған құбылысқа айналды. Мысалы, зерттеулердің бірі табысы 400 мың теңгеден төмен қазақстандықтардың басым бөлігі қымбат тауарларды көбіне бөліп төлеп алатынын көрсетті. Тұрмыстық техника, смартфон, жиһаз сияқты қымбаттау заттарды көп адам бірден толық сомаға алуға қиналады, сондықтан 6 ай немесе 12 айға бөліп төлеп алады. Банктер мен ірі дүкендер мұны көбіне «пайызсыз бөліп төлеу» деп жарнамалайды. Шын мәнінде, тауардың бағасына сол басы артық пайыз алдын-ала қосылып қойылатыны белгілі болды. Мысалы, дүкендер жарнамада бөліп төлеу 0% деп уәде еткенімен, іс жүзінде тауар бағасына 15-20% дейін үстемеақы қосылады. Бұл қосымша құнды тұтынушы байқамай қалуы мүмкін, себебі витринада тек бір баға (әдетте жоғарырақ, үстеме қосылған) тұрады. Ал өнімді бірден төлеп алуға келген адам да сол үстемені төлеп кетеді, яғни бөліп төлемесе де артық ақша шығындайды. Осылайша бөліп төлеуді пайдаланбайтын, бірақ тауарды қымбат бағаға алуға мәжбүр болып жүрген азаматтардың құқығы бұзылады. Министрлік енгізген жаңа талап дәл осындай жағдайдың алдын алуға бағытталғаны айтылды, яғни, басты мақсат – бөліп төлеудегі жасырын төлемді ашық көрсетіп, тұтынушыға таңдау беру.
Сауда орындарында қос бағалы жаңа бағам енгізу бастапқыда жұртты таңдандырады. Кейбір сатып алушылар екі түрлі соманы көріп, «неге бөліп төлесем қымбат?» деп ойлануы мүмкін. Алайда бұл – сол уақытқа дейінгі шындықтың беті ашылғаны ғана. Енді сатып алушы витринадан тауардың нақты бағасын және бөліп төлегендегі ақырғы құнын бірден салыстыра алады. Мәселен, жоғарыдағы телефон мысалында, толық төлем бағасы 100 мың, бөліп төлеу бағасы 120 мың теңге деп көрінсе, тұтынушы артық 20 мың теңге төлемеудің жолын қарастыруы ықтимал (ақшасы болса – бірден төлеп алар, не басқа тиімді шарт іздер). Керісінше, қалтасында қаражаты жеткіліксіз болса, онда бөліп төлеудің артық сомасын біліп тұрып, саналы түрде сол шартқа келіседі. Қысқасы, бұл жаңашылдық жұрттың қаржылық шешімдерді ойланып жасауына көмектесіп, импульсивті сатып алуды азайтуы мүмкін.
Жаңа талап енгізілгенімен, оны орындау тетіктері де маңызды. Министрлік бұйрығы 2025 жылғы 11 қазанда ресми күшіне енеді. Алғашында кейбір ірі желілер оны пилоттық жоба ретінде сынақтан өткізуі ықтимал. Сарапшылар жыл соңына дейін халықтың реакциясын бақылайтынын айтады. Қалай болғанда да, заңдық тұрғыда бұл талап орындалуға міндетті, орындамаған кәсіпкерлерге айыппұл салынуы мүмкін.
Әрине, кез келген жаңашылдық сияқты, қос баға белгілерінің де сыншылары бар. Біріншіден, кейбір сатушылар бұдан сатып алушылар шатасуы мүмкін деп алаңдайды. Екі бағаны көріп, кей клиент неге мұндай екенін түсінбей әуре болуы ықтимал. Екіншіден, бұл талапты орындау үшін барлық дүкендер баға белгілерін жаңартуы керек – әсіресе шағын дүкендер үшін бұл белгілі бір дәрежеде қосымша жұмыс. Дегенмен ұзақ мерзімде қарапайым халық ұтары анық. Өйткені жасырын қаржы жүктемесі ашық көрінеді, тұтынушылар артық төлем туралы толық хабардар болады. Министрлік өкілдері де бұл тәжірибенің заңсыз «қолма-қол немесе карта» арасалмағынан түбегейлі өзге екенін, тек әділдік үшін енгізілгенін атап өтті.
Дүкен бағаларына қосарлы белгі енгізу – Қазақстандағы тұтынушылар құқығын қорғауға арналған тың қадам. Бұл жаңалық бастапқыда кейбір түсінбестік тудырғанымен, жалпы халыққа пайдалы: әр адам тауарды несиеге алса қанша артық төлейтінін нақты біледі. Мұндай ашықтық нарықты әділірек етіп, бәсекелестікті ынталандырады деп күтілуде. Ең бастысы – тұтынушы өз қалтасына сай шешімді саналы түрде қабылдай алады. Сондай-ақ, енді сатушылар "0%" деп жарнамалау алдында ойланары сөзсіз. Бағаға басы артық ақша қосса, оны халық бірден көреді. Бұл адал бәсекені арттырып, жалпы нарықтағы баға өсімін белгілі бір деңгейде тежеуге сеп болуы мүмкін.