2025 жылдың қыркүйек айында Ауыл шаруашылығы министрлігінің ет бағасына қатысты жасаған бір мәлімдемесі қазақстандықтардың қызу талқысы мен наразылығын туғызды. Министрлік елдегі сиыр еті бағасының құрылымы мен деңгейі туралы деректер ұсынып, өз тұжырымдарын жариялаған еді. Алайда көпшілік бұл айтылған цифрлар мен түсініктемелер шынайы нарықтағы жағдаймен жанаспайды деп есептеп, әлеуметтік желілерде сын-пікірлер қарша борады.
Әлеуметте қызу пікірталас тудырған Ауыл шаруашылығы министрлігінің мәлімдемесінде елдегі сиыр етінің өндіруші деңгейіндегі бағасы және жалпы өзіндік құн құрылымы туралы деректер келтірілді. Министрлік 1 килограмм сиыр етінің орташа өзіндік құны 2 800-3 100 теңге төңірегінде, ал фермерлерден шығатын өнімнің көтерме бағасы шамамен 3 400-3500 теңге екенін мәлімдеді. Ведомствоның түсіндіруінше, бұл цифрлар мал өсіруші шаруашылықтардың шығындарын және ет комбинаттарына өткізу бағасын көрсетеді. Ауыл жағдайында жайылымда семіртілген бір килограмм етті өндіруге кететін шығын ~2 400-2 500 теңге болса, қорада қолдан жемдеп өсіретін арнайы алаңдарда бұл шығын 3000-3100 теңгеге дейін барады екен. Оған 15% шамасындағы шартты үстеме қосылып, шаруалардың көтерме сату бағасы шығатыны айтылды (яғни 3400-3500 теңге көтерме баға – осы есептен туындайды). Бұл санды министрлік өкілдері «отандық өндірушілердің сиыр етін қайтіп өндіріп, қаншаға сататыны» деп түсіндіреді.
Министрлік сондай-ақ еттердің бөлшек саудадағы (розницадағы) бағасы туралы да ақпарат берді. Астана қаласының дүкен-базарларында сиыр етінің бір килосы тасымал, сақтау шығындары және сауда үстемесін қосқанда 3700-4300 теңгеге дейін жететіні айтылды. Елорданың кей ірі супермаркеттерінде кеуде-жауырын бөлігі әлеуметтік маңызы бар тауар ретінде санаулы түрде 3100-3400 теңгеге сатылатыны, өйткені жергілікті әкімдіктің 15% шектік үстеме ережесі бар екені еске салынды. Өңірлерде орташа бөлшек баға 3500-4300 теңге шамасында екені хабарланды. Яғни, қала орталығына қарағанда, кейбір ауыл-аймақ базарларында ет сәл арзан болуы мүмкін, немесе керісінше логистикаға байланысты қымбат болуы ықтимал – министрлік осындай орташа мәлімет берді. Премиум санаттағы ет кесінділері (филе, еттің үздік жерлері) нарық заңымен реттелетіні және олардың бағасы мемлекет тарапынан бақыланбайтыны қоса айтылды.
Ауыл шаруашылығы министрлігі мәлімдемесінің маңызды тұсы – ет бағасының қымбаттау себептеріне берген түсіндірмесі. Министрлік талдауына сәйкес, соңғы уақыттағы еттің қымбаттауы негізінен ішкі өндірістік шығындардың өсуінен туындаған. Атап айтқанда, мал азығы бағасының қымбаттауы, фермерлік шаруашылықтарда жұмысшылар жалақысының өсуі, жанар-жағармай мен басқа да өндірістік шығындардың артуы сиыр етінің өзіндік құнын көтеріп жіберді. Бір ірі қараны бордақылап семірту үшін кемінде екі жыл қажет; осы уақыт ішінде жем-шөпке, ветеринарлық қызметтерге, еңбекақыға шығындалады – мұның барлығы түпкі өнім бағасына әсер ететіні баса айтылды. Мемлекеттік субсидиялардың кейбір түрлерінің қысқаруы да еттің өзіндік құнына қысым жасаған фактор ретінде аталды. Мысалы, бұған дейін асыл тұқымды мал өсіруге және құнарлы жемге беріліп келген субсидиялар соңғы жылдары оңтайландырылып, тіпті жұмыртқа өндірісіндегідей кей салада толық тоқтаған. Осы қолдаулар алынып тасталған соң, өндірушілер барлық шығынды өнім бағасына қосуға мәжбүр болғаны айтылды.
Ет бағасын тұрақтандыру үшін үкімет біраз шаралар қабылдағанын да министрлік атап өтті. 2023 жылғы 1 тамыздан бастап бордақылау алаңдарына жеңілдетілген 5% несие беру бағдарламасы іске қосылғаны, бұл мақсатқа 50 млрд теңге бөлініп жатқаны мәлімделді. Несиенің шарты бойынша арзандатылған қаржыға фермерлер мал, жем-шөп, жанармай мен қосалқы бөлшектер сатып ала алады; және басты талап – алынған малдың кемінде жартысын отандық ет комбинаттарына тапсыру. Осылайша, ішкі нарықты етпен толтырып, экспортқа тым көп кетіп қалмауын қамтамасыз ету көзделгені айтылды. Ауыл шаруашылығы министрлігі дерегінше, қазіргі таңда елде ет өндірісі ішкі сұранысты толық өтеуге жетеді, тіпті аздап артылып экспортқа шығарылуда. Вице-премьер, Ұлттық экономика министрі Серік Жұманғариннің сөзін де келтірді: “Қазақстандық сиыр еті – ТМД кеңістігінде ғана емес, бүкіл әлемде ең арзан еттің бірі болып тұр”, – деді Жұманғарин, бірақ “ет ешқашан арзан болмауы тиіс, бұл қымбат өнім” деп те қосып өткен. Оның үстіне, үкімет ет экспортын шектеу немесе тоқтату жоспары жоқ екенін ашық мәлімдеген, яғни отандық ет өндірушілердің шетелге сату мүмкіндігі сақталады.
Алайда, кейбір тәуелсіз сарапшылар Ауыл шаруашылығы министрлігі келтірген деректерге күмәнмен қарайды. Олар өндірушілердің көтерме бағасы 3 500 теңге деген шама шындыққа жанасқанымен, елдегі бөлшек саудада халық етті бұдан әлдеқайда қымбатқа алып жүргенін айтады. Расында да, қарапайым тұтынушы үшін маңыздысы – дүкен сөресіндегі баға. Ал ірі қалаларда қазір сиыр етінің жақсы жерінің килосы 5-6 мың теңгеге жеткен. Мысалы, журналистер Magnum мен Kaspi Mart сияқты ірі сауда желілеріндегі бағаларды салыстырған: 600 грамм салмақпен вакуумды қаптамадағы қойылатын «пісірмелік ет» немесе «қуыруға арналған филе» шамамен 3 500-3 700 теңге тұрады, бұл килосы ~6 000 теңге деген сөз. Демек, министрлік айтқан 3,5 мың теңге көтерме баға тұтынушыға жеткенше екі есеге жуық өсіп отыр. Оның бір себебі – жоғарыда аталған делдалдар мен үстеме шығындар болса, екінші жағынан кейбір сауда орындарында шекті 15% сақталмайтынын, әсіресе премиум кесінділерде маржа өте жоғары болатынын да сарапшылар алға тартады.
Министрліктің «сиыр етінің көтерме бағасы – 3500 теңге» деген мәлімдемесі шыққан соң-ақ, халық арасында үлкен дүрбелең туды десек болады. Әлеуметтік желілерде, әсіресе жастар көп отыратын Threads желісінде қазақстандықтар жаппай өз наразылығын білдіре бастады. Көптеген желі қолданушылары министрлік көрсеткен бағаны «қағаздағы арзан ет» деп мысқылдады. «3 500 теңгеге ет бар екен, қайда сатылып жатыр? Біз де барып алайық» деген сияқты әжуәлі пікірлер кең таралды. Кейбір отбасылар соңғы айларда етті бұрынғыдай жиі сатып ала алмай қалғандарын, тек мереке немесе қонақ келгенде ғана алатынын жазып, еттің қолжетімсіз боп бара жатқанын ашынып айтты. Мәселен, желі қолданушысының бірі: «Бұрын аптасына 2-3 рет ет алсақ, қазір айына 2 рет алсақ соған қуанамыз» деп өз жағдайын бөлісті. Тағы бірі: «Ет сатып алу – үлкен инвестицияға айналды, үйдегілермен ақша жинап жүріп бір-ақ аламыз» деп қалжыңдай жазса да, астарында ащы шындық жатқанын байқауға болады.
Әзіл мен әжуа аралас пікірлер де аз болған жоқ. «Бір қойды бірге сатып алайық», «Ет алу үшін достарыммен краудфандинг бастап жатырмын» деген қалжыңдар қоғамдық ахуалды аңдатып тұр. Кейбір қолданушылар сиыр етін алтынмен теңеген мемдер таратса, енді біреулер малдың өзі түгіл, еті қолжетімсіз болды деп күйінді. Соцжелідегі талқылауларда мәселенің байыбына барып, салмақты пікір айтқандар да бар: олар халық табысы өсімінің баяулығын, инфляция шындығында ресми цифрдан жоғары екенін, ет секілді негізгі азық-түлік түрінен бас тарту халықтың өмір сүру деңгейінің төмендеп бара жатқанын көрсететінін атап өтті.
Министрліктің өзі бастапқыда түсіндірген деректер қоғамда теріс қабылданғанын байқаған соң, тез арада коммуникацияны күшейтуге тырысты. 20 қыркүйек күні Ауыл шаруашылығы министрлігі баспасөз қызметі алғашқы мәлімдемеге қосымша нақтылаушы ақпарат таратты. Онда 3 400-3500 теңге шынында да көтерме, өндіруші бағасы ғана екені, ал розницада тасымал мен сақтау шығыны қосылып, 4 000 теңгеден асып кететіні қалыпты жағдай екені айтылды. Сондай-ақ, аймақтарда және түрлі сауда нүктелерінде ет бағасының алуан түрлі болатыны, орташа нарық диапазоны 3500-4300 теңге аралығында тұрғаны тағы да расталды. Министрлік халықтан келген өтініш-шағымдарды қабылдау үшін сауда және интеграция министрлігімен бірлесіп «еттің қымбаттауына кінәлі делдалдарды анықтау» мақсатында жедел желі (hotline) ашқанын хабарлады. Бұл телефон желісіне кез келген азамат қоңырау шалып, өзінің тұратын жеріндегі еттің шектен тыс қымбат бағасы немесе алыпсатарлық фактілері туралы шағымдана алатыны жария етілді. Хабарландыруда «егер етті орынсыз қымбаттатса, тікелей министрлікке хабарласыңыз» делінген соң, расында да біраз қоңыраулар түскен көрінеді. Үкімет мүшелері де халықтың наразылығын басу үшін жұрт алдына шығып, өздері етті қаншаға алып жүргенін айтуға мәжбүр болды. Сауда және интеграция министрі Арман Шаққалиев: «Жақында «Сауран» базарынан сиыр етінің таза кесілген жерін 4 200 теңгеге алдым, ал таңдаулы ет 5 700-ге дейін барады. Баға әркімнің қалтасы мен талғамына қарай өзгереді» деп ашық мәлімдеді. Ауыл шаруашылығы министрлігі басшысы Айдарбек Сапаров та «базардан етті әйелім сатып алады, шамамен 4 000 теңгеге алып жүрміз» деп ақпарат берді. Осындай пікірлер «әй, ет қымбат болса, арзандауын табыңдар» дегендей естіліп, халықтың кей бөлігін одан сайын шамдандырды. Әсіресе Шаққалиевтің «ет бағасы сіздің қаржылық мүмкіндігіңіз бен талғамыңызға байланысты» деген сөзі әлеуметтік желіде кең таралып, билік халықтың жағдайын түсінбейді деген сынға ұшырады.
Жалпы, ет бағасының өсуі – соңғы бірнеше жылдың тренді. Сарапшылардың айтуынша, бұған объективті экономикалық себептер (әлемдік азық-түлік инфляциясы, жанармай бағасының өсуі, құрғақшылықтан жем-шөп шығымының төмендеуі, т.б.) әсер еткенмен, халықтың сатып алу мүмкіндігінің шектеулілігі басты мәселеге айналып отыр. 2020-2022 жылдары пандемия және кейінгі геосаяси жағдай әсерінен халықтың нақты табысы төмендеп кеткенде, күнделікті ас мәзірінен етті сиретуге тура келген отбасылар көбейген. Ет historically қазақ тағамында маңызды орын алатындықтан, оның қолжетімсіздігі әлеуметтік наразылық факторы ретінде ерекше сезіледі. 2025 жылға қарай кейбір болжамдар бойынша, егер ағымдағы тенденция сақталса, сиыр етінің бөлшек бағасы 1 кг үшін 6 000 теңгеден де асып кетуі мүмкін. Бұл болжамды естіген қарапайым жұрт, әрине, алаңдайды.
Ауыл шаруашылығы министрлігінің ет бағасына қатысты мәлімдемесі мен халықтың оған берген реакциясы – билік пен қоғам арасындағы коммуникация кемшіліктерін айқын көрсетті. Министрлік өзі ұсынған цифрлардың мәнісін толық түсіндірмей, «ет 3 500 теңге тұрады» дегендей жалпы сөйлеммен ақпарат таратты – оны жұрт шынайы өмірден алшақ санап қабылдады. Халық өз тұрмыс тәжірибесіне сүйеніп, бұған наразылық білдірді: расында базарда ет қымбат, табыс аз. Бұл жерде мәселе тек ақпараттық жаңсақтықта ғана емес, қазақстандықтардың күн көріс шығындары мен табыстары арасындағы алшақтықта болып отыр. Ет бағасы – сол мәселелердің бетке ұстар көрінісі ғана. Министрлік түсіндіру жұмысын жүргізіп, кейін нақты шаралар (жеңілдетілген несие, делдалдарды тексеру, т.б.) қабылдауға уәде бергенімен, халықтың көңілінде мемлекеттік органдардың дер кезінде тиімді әрекет етпейтіні жөнінде күдік қалды.
Алдағы уақытта мұндай коммуникациялық түйткілдерді болдырмау үшін билік халыққа түсінікті тілде, толық және шынайы ақпарат ұсынуы тиіс. Ет бағасының өсуі сияқты күрделі проблемаларды шешу де кешенді амалдарды қажет етеді: ауыл шаруашылығын қолдау, монополиясыздандыру, тұрғындардың табысын көбейту. Халықтың ашуын туғызған ет бағасы дауы – әлеуметтік-экономикалық саясаттағы сәйкессіздіктердің бір мысалы. Одан сабақ алған Үкімет енді халықтың тұрмыс деңгейін көтеруге, нарықтағы баға тұрақтылығын қамтамсыз етуге баса мән береді деп үміттенеміз. Ең бастысы, кез келген реформаның түпкі мақсаты – халықтың әл-ауқатын арттыру екенін естен шығармаған жөн.