Қаржы пирамидалары: Елде кеңінен таралған қауіпке қарсы қандай шаралар жүргізіледі

Қаржы пирамидалары қазіргі таңда Қазақстан қоғамы үшін ең өзекті қауіптердің бірі болып қала беруде, әсіресе цифрлық трансформация мен интернеттің ықпалы күшейген заманда. Соңғы жылдары қаржы пирамидалары арқылы жасалатын алаяқтық фактілері артып келеді. Skifnews.kz ақпарат агенттігі елде бұл жолдағы қаржылық қауіп қашан және қалай пайда болғанына, оған қарсы қандай күрес жүргізіліп жатқанына жауап іздеп көрді. 

Қаржы пирамидалары (ҚП) Қазақстанда 90-жылдары пайда бола бастады. Бұл кезеңде бұрынғы КСРО халқы экономикалық қиындықтарға тап болып, қаржылық сауаттылықтан айырылды. Мұндай сызбалар жылдам табыс табуға мүмкіндік береміз деп уәде етіп, инвестициялау мен қаржы басқару тәжірибесі жоқ азаматтарды қызықтырды. Алайда, олардың үміті ақталмады – керісінше, бұл схемалар азаматтардың үлкен қаржылық шығынға ұшырауына себеп болды.

Содан бері қаржы пирамидалары күрделі әлеуметтік-экономикалық проблема ретінде сақталып отыр. Олар азаматтардың әл-ауқатына кері әсер етіп, халықты жоғары табыс уәдесімен алдап, адастырады. ҚР Қаржылық мониторинг агенттігі бұл схемаларды қаржылық инвестициялар саласындағы ең қауіпті қылмыстық модельдердің бірі ретінде таниды. Олардың таралуы азаматтардың қаржылық жағдайын шайқалтып, қоғамда әлеуметтік тұрақсыздыққа әкелуі мүмкін.

Қаржы пирамидалары әдетте төрт кезеңнен тұрады: бастама, өсу, дағдарыс және күйреу. АФМ алаяқтық схемаларды ерте кезеңде анықтауға тырысады, бұл азаматтардың шығынға ұшырауын азайтуға көмектеседі. Ол үшін мемлекеттік органдармен бірлесіп арнайы алгоритмдер мен ІТ құралдар әзірленген.

Қазақстанда қаржы пирамидалары заңды ұйым түрінде жасырынып, әртүрлі үлгіде көрініс табады. Ең кең таралған түрлері:

• Матрицалық пирамида: қатысушылар топтарға бөлініп, жаңа адамдарды тарту арқылы жоғары деңгейге өтеді;
• Желілік маркетинг: жаңа қатысушыларды тартып, олардан пайда көру жүйесі. Әдетте өнімдер мен қызметтер тек "жамылғы" ретінде ұсынылады;
• Инвестициялық компаниялар: шетелдегі активтерге инвестиция салуды ұсынады, бірақ нақты табыс жаңа инвесторлардың ақшасынан қалыптасады;
• Тұтынушылық кооперативтер: мүлікке пайызсыз несие береміз деп алдайды, бірақ бұл қаражат басқа қатысушылардың жарналарынан жиналады;
• Мессенджерлердегі чатар: WhatsApp пен Telegram топтары арқылы кіру ақысы мен жаңа қатысушылар тарту арқылы жұмыс істейді;
• Микроқаржы ұйымдары: ломбард немесе несие компаниясы ретінде жасырынып, жоғары пайда уәде етеді;
• Кредиттерді қайта қаржыландыру: банктік қарызды жабуға көмектесеміз деген уәдемен ақша алып, оларды бұрынғы салымшыларға төлейді;
• Қызығушылық клубтары: саяхат, оқу немесе өзін-өзі дамыту курстары арқылы азаматтарды тарту;
• Блокчейн оқыту: трейдинг платформаларына инвестиция салуды ұсына отырып, оқыту курстарын өткіземіз деп алдайды;
• Криптоплатформалар: криптовалюта, майнинг немесе криптобиржа арқылы пайда уәде етеді. Қазақстанда мұндай қызмет тек АХҚО аумағында рұқсат етілген.

2024 жылы АФМ-де 82 қылмыстық іс тіркелді, 36 қаржы пирамидасы бойынша 5 000-нан астам азамат жапа шекті. Келтірілген шығын 5,4 млрд теңгені құрап, оның 4,4 млрд теңгесі қайтарылды. Алматы мен Астана — қаржы пирамидалары ең жиі кездесетін қалалар.

Алаяқтар халықтың қаржылық сауатсыздығын пайдаланып, оларға тез байлыққа кенелеміз деп уәде береді.

Қаржы пирамидасына қарсы күрес үшін мемлекет:

• Ақпараттық жұмыс жүргізеді (видеороликтер, әлеуметтік желілер, блогерлер, студенттік конкурстар, телеарна бағдарламалары);
• Цифрлық бақылау енгізді (AI арқылы мониторинг, “Кибернадзор” жүйесі, Telegram-боттар);
• Telegram-боттар іске қосылды ("Baiqa, piramida!" және "Азаматтық көмекші").

2024 жылы 43 қаржы пирамидасы анықталып, 283 чат пен аккаунт жабылды. “Кибернадзор” арқылы 8 000-нан астам сайт бұғатталды.

ҚР Қаржылық мониторинг агенттігі ұсынған кеңестер:

• Супертабысқа уәде етілген ұсыныстардан аулақ болыңыз;
• Компанияның лицензиясы мен заңды тіркелуін тексеріңіз;
• Жұмыс істеу сызбасын саралаңыз — егер пирамида үлгісіне ұқсас болса, қатыспаңыз.

Telegram-бот арқылы кез келген жоба немесе сайтты тексеруге болады.