Қазақстанда зейнетақының жеткіліктілікті шегі неге төмендетілмейді?

Соңғы жылдары Қазақстан халқы үшін зейнетақы жинақтарына ерте қол жеткізу – өзекті әрі қоғамда үлкен талқылау тудырған мәселе.

2021 жылдан бері бірқатар азаматтар жинақтарының белгілі бір бөлігін тұрғын үй алуға, емделуге немесе инвестициялауға пайдалана алды. Алайда бұл мүмкіндік тек зейнетақы жинағы жеткіліктілік шегінен асқан азаматтарға ғана берілді. Бүгінде осы шек көпшілік үшін қолжетімсіз күйде қалып отыр. Ел ішінде бұл шекті төмендету туралы ұсыныстар айтылса да, Үкімет оны өзгертпей отыр.

Зейнетақы жеткіліктілік шегі деген не? Зейнетақы жеткіліктілік шегі (немесе «порог достаточности») – бұл азаматтың зейнетке шыққанда тиісті өмір сүру деңгейін сақтау үшін шотында қалуы тиіс ең төменгі жинақ сомасы. Бұл шек азаматтың жасы, өмір сүру ұзақтығы, инфляция деңгейі және басқа да экономикалық көрсеткіштерге негізделіп есептеледі.

Мысалы, 2025 жылға бекітілген жеткіліктілік шектері:

Жас мөлшері Жеткіліктілік шегі

20 жас 3 260 000 ₸

30 жас 4 670 000 ₸

40 жас 5 910 000 ₸

50 жас 7 020 000 ₸

60 жас 9 460 000 ₸

Бұл сандардың тым жоғары екенін көпшілік атап өтеді, себебі зейнетақы қорындағы орташа жинақ бұдан бірнеше есе аз.

Неге шек төмендетілмейді?

1. Болашақ зейнеткерлерді қорғау Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі мен БЖЗҚ (ЕНПФ) өкілдері шекті төмендету болашақ зейнеткерлердің табысын қатты азайтып жіберуі мүмкін екенін алға тартады.

Серік Шәпкенов, бұрынғы министр: «Зейнет жасына жеткен кезде азаматтың жеткілікті деңгейде табысы болуы керек. Бұл шек – оның зейнетақысының лайықты болуын қамтамасыз етеді.»

2. Жүйенің қаржылық тұрақтылығын сақтау Жеткіліктілік шегі еркін төмендетілген жағдайда халықтың көпшілігі жинақтарының бәрін шешіп алады. Бұл зейнетақы қорындағы қаржының азаюына, инвестициялық табыстың төмендеуіне және жүйенің тұрақсыздығына алып келуі мүмкін.

БЖЗҚ түсіндірмесі: «Біз жинақтарды бақылаусыз шығару зейнетақы жүйесіне теріс әсер етуі мүмкін екенін ескере отырып, жеткіліктілік шегін сақтап отырмыз.»

3. Жинақтардың теңсіз бөлінуі Қазіргі таңда зейнетақы шотында қажетті сомадан көп қаржысы бар адамдар – халықтың тек 5–7 пайызы ғана. Демек, шекті төмендету арқылы бүкіл ел емес, аз ғана топ пайда көреді.

Сарапшылар не дейді?

Аманжан Жамалов, Мәжіліс депутаты «Жеткіліктілік шегі өмірдегі шынайы жағдайдан тым алшақ. Көп адамның жалақысы 150–200 мың теңгені ғана құрайды, ал талап етілетін жинақтар орасан. Бұл жүйе әділетсіз.»

Депутат шекті есептеу формуласының ашық еместігін сынап, оны қайта қарауды ұсынады. Сонымен қатар, бұл шек Еңбек кодексі мен әлеуметтік саясат қағидаттарына сай келмейді деп есептейді.

Олжас Худайбергенов, экономист «Жинақтардың теңсіздігі үлкен мәселе. 90%-дан астам азамат шекті еңсере алмайды. Бұл халықты екіге бөліп отыр: байлар мен қалғандар.» Арман Бейсембаев, қаржы сарапшысы «Бұл шек зейнетақы жүйесін қорғап отырған ‘қорған қабырғасы’ секілді. Бірақ бұл – халық есебінен жүзеге асып отырған қорғау.»

Шекті төмендетудің ықтимал салдары

Позитивті тұстары:

• Көпшілік халық үшін тұрғын үй немесе емделу мүмкіндігі ашылар еді;

• Әлеуметтік әділеттілікке жақындай түсер едік;

• Жинақтарға деген сенім артар еді.

Негативті тұстары:

• Зейнетақы жүйесі қаржылық тұрақсыздыққа ұшырауы мүмкін;

• Жинақтар қысқарып, болашақ зейнеткерлер кедейлікке тап болады;

• Қор нарығындағы инвестициялық белсенділік төмендеуі ықтимал.

Халық не дейді?

Әлеуметтік желілер мен форумдарда бұл шекке қатысты наразы пікірлер аз емес.

 • «Менің 8 жылдық жұмыс тәжірибем бар, бірақ жеткіліктілік шегінен алыс тұрмын. Сонда бізге еш мүмкіндік жоқ па?»

• «Тұрғын үй бағасы шарықтап тұр, ал зейнетақы жинағым жетпейді. Үйсіз қалуым мүмкін…»

Қазақстанда зейнетақы жеткіліктілік шегін төмендетпеу – Үкіметтің болашақты қорғау және қаржылық тұрақтылықты сақтау деген стратегиялық ұстанымына негізделген шешімі. Алайда бұл шешім қоғамның негізгі бөлігінің шынайы жағдайымен сәйкес келмейді. Шекті есептеу әдісі ашық емес, азаматтардың басым бөлігіне бұл жүйе қолжетімсіз. Демек, әлеуметтік әділеттілік тұрғысынан бұл шекке қайта қарау қажет. Сонымен қатар, халыққа нақты түсіндіру жұмыстарын жүргізу – бүгінгі таңда аса маңызды.

Ұсыныстар

1. Жеткіліктілік шегін есептеу әдістемесін қайта қарау – азаматтардың шынайы табысына сәйкес болуға тиіс;

2. Әлеуметтік теңдікті сақтау – зейнетақы жинақтарына еркін қол жеткізу тек байларға емес, барлық еңбек еткен азаматтарға берілуі керек;

3. Ақпараттық саясатты күшейту – зейнетақы жүйесінің мәнін халыққа нақты түсіндіру.

Қазақ қоғамы әлеуметтік әділеттілікке ұмтылады. Ол үшін шынайы табыс, өмір сүру деңгейі және зейнетке шығу мүмкіндіктері арасындағы тепе-теңдікті сақтау – мемлекеттік саясаттың басты бағыты болуға тиіс.