Банктердің қатаң саясаты: Қазақстандағы несие беру жүйесі жаңа кезеңге өтті

2025 жылдың соңына қарай банктер тұтынушылық қарыздарға қойылатын талаптарды бұрын-соңды болмаған деңгейде күшейте бастады. Бұл өзгерістер тек қаржы нарығындағы сандардан ғана емес, халықтың күнделікті өмірінен де айқын байқалып отыр. Қарапайым азамат үшін несие рәсімдеу – бірнеше минуттық процедура емес, айлап созылатын сынаққа айналды, деп хабарлайды Sn.kz ақпарат порталы.

70 жыл бойы қаржы жүйесін зерттеп, талай дағдарысты көрген журналист ретінде айтарым: қазіргі жағдай  соңғы жиырма жылдағы ең күрделі кезеңдердің бірі. Себебі банктер бұрынғыдай экономикалық тұрақтылықты емес, тек өз тәуекелін нөлге жеткізуді басты мақсат етіп алды. Ал банктер тым сақ болса, экономика да баяулайды, халықтың тұтынушылық белсенділігі төмендейді.

Ұлттық банктің ресми деректері өзгерістердің масштабын көрсетеді. Мәселен, кепілді тұтынушылық несиелер бойынша мақұлдау бір тоқсанда 23 пайыздық пунктке төмендеді. Ипотекада да жағдай күрделі мақұлдау деңгейі 6 пунктке азайған. Автокредиттер сегментінде де төмендеу бар. Ал кепілсіз несиелерде көрсеткіш өзгермегенімен, талаптар күшейіп, өтініш бергендер саны азайды.

Экономист Ерлан Ысқақов жағдайды былай бағалайды: «Банктер тәуекелді төмендетуді желеу етеді, бірақ шын мәнінде олар нарықтағы бәсекеден қашып, тек ең табысты клиенттерге ғана жұмыс істегісі келеді. Бұл – несие нарығының табиғи қызметіне қайшы. Шамадан тыс сақтық экономиканың өсімін тежейді. Халықтың төлем қабілеті төмендеп жатқан жоқ, тек банктер оған сенуден қалды» дейді ол.

Банктер тек талаптарды емес, клиентті бағалау тәсілдерін де өзгерте бастады. Қазір әрбір өтінішті ондаған көрсеткіш бойынша сараптау енгізілген. Клиенттің кредиттік тарихы ғана емес, тұтыну әрекеті, әлеуметтік желідегі белсенділігі, тіпті төлем жүргізу жиілігі де есепке алынады. Бұл – банктердің өз тәуекелін азайту үшін қолданатын жаңа алгоритмдері.

Қаржы сарапшысы Жанар Әлімбаева банктердің сақтығын түсінгенмен, олардың әрекетін әділетсіз деп санайды: «Банк секторы 2024–2025 жылдары рекордтық пайда тапты. Бірақ соған қарамастан, халыққа қоятын талабын күшейтті. Қазір банктер тек идеалды клиенттерге қызмет көрсеткісі келеді. Ал қарапайым адам несие алу мүмкіндігінен айырылып жатыр. Мұндай саясат әлеуметтік теңсіздікті ұлғайтады» дейді ол.

Реттеушінің жаңа талаптары да халыққа жеңіл тиіп отырған жоқ. 2025 жылдың қараша айынан бастап қарызды 90 күннен астам кешіктіргендер үшін қарыз жүктемесі коэффициенті екі есе төмендеді. Бұл – олар үшін несие алуды іс жүзінде мүмкін емес етеді. Бұдан бөлек, микрокредит ірі банктегідей қатаң шартпен есептелетін болды. Мұның бәрі тұтынушылық қарызға тәуелді азаматтарға қосымша салмақ салып отыр.

Тәуелсіз сарапшы Мұрат Қали қазіргі жағдайды жүйелі дағдарыстың белгісі деп санайды: «Банк секторы соңғы он жылда халық есебінен тұрақтанды. Ал қиын кезең басталғанда, банктер клиентті емес, тек өз мүддесін қорғай бастады. Халыққа қолжетімді қаржы ұсынудың орнына, олар нарықты тарылтып отыр. Бұл – экономиканың табиғи дамуын тежеу» дейді ол.

Мұның әсері тек несие алу мүмкіндігіне ғана емес. Тұрғын үй нарығында да белсенділік төмендеді. Ипотека мақұлданбаған соң, үй сату да баяулады. Автосалондарда да сұраныс азайды. Қарапайым тұтынушының мүмкіндігі шектелген сайын, бизнес те тежеле бастайды.

Ал банктер өздеріне келетін тәуекел туралы жиі айтады, бірақ олардың тәуекелінің басым бөлігі жүйелі түрде мемлекет тарапынан қорғалғаны белгілі. Кепілдіктер, қайта қаржыландыру бағдарламалары, реттеушінің қолдауы – мұның бәрі банктерге артықшылық береді. Бірақ олар бұл артықшылықты халықпен бөлісуге құлықсыз.

Экономистер банктердің қазіргі саясатын нарықтағы бәсекенің төмендеуімен байланыстырады. Егер секторда бәсеке жоғары болса, әр банк клиентті тарту үшін өз шарттарын жеңілдетер еді. Ал қазір көп банк талапты күшейту арқылы тәуекелді азайтып, пайданы өсіруге тырысып отыр.

Жалпы, 2025 жылы басталған несиеге қолжетімділіктің төмендеуі алдағы жылдары да жалғасуы мүмкін. Себебі банктер тәуекелді азайтуды басты мақсат етіп қойды. Ал реттеуші қабылдаған шаралар да банктерді емес, халықты қысып отыр. Қарызды кешіктірген азаматқа жаңа несие берілмейді, реструктуризацияны өтей алмаған адамға жол жабық, микроқаржы ұйымдарындағы бір күндік кешіктіру де үлкен шектеуге себеп болады.

Осы өзгерістердің барлығы бір нәрсені көрсетеді: банк жүйесі халықтың қаржылық мүмкіндігін емес, тек өз тұрақтылығын ойлап отыр. Ал халық үшін бұл – несиеге қол жеткізудің жаңа кезеңі, шынайы қиын кезең.

Сарапшылардың пікірінше, банктердің қазіргі саясаты ұзақмерзімді перспективада экономикаға зиян келтіруі мүмкін. Тұтынушылық белсенділіктің төмендеуі, нарықтардың баяулауы, бизнес айналымының азаюы – мұның бәрі дамуға емес, кері кетуге әкеледі.

Банк секторының бүгінгі таңда қабылдап жатқан шешімдері халықтың сеніміне де әсер етеді. Қаржы жүйесіне деген сенім әлсіреген сайын, көлеңкелі кредиторлар көбейеді. Бұл – банктер қасақана назардан тыс қалдырып отырған нақты қауіп.

2026 жылға қарай банктер несие саясатын қайта қарап, халыққа қолайлы жағдай жасайды деген үміт бар. Алайда қазіргі үрдіс өзгермесе, қарапайым азамат үшін несие алу бұрынғыдан да қиын болмақ.